Khuzdulski - tajemny język krasnoludów

Pisany też: khuzdûlski
Zwany też: krasnoludzki

Historia wewnętrzna

W drugim rozdziale Silmarillionu dowiadujemy się że jak tylko Aule uczynił Siedmiu Ojców Krasnoludów, "zaczął uczyć krasnoludy języka który dla nich ułożył". Ich własną nazwą ich języka było khuzdul, co zapewne znaczy po prostu "krasnoludzki", a krasnoludy zwały siebie samych Khazadami (liczbą pojedynczą może faktycznie być *Khuzd). Czytamy że "według legend ich protoplasta, Vala Aule, uczynił to [ten język] dla nich i nauczył go Siedmiu Ojców zanim położył ich spać aż przyjdzie czas na ich przebudzenie. Po owym przebudzeniu język ten (jak wszystkie języki i wszystko inne na Ardzie) zmieniały się w czasie, i w różnych kierunkach w oddalonych od siebie siedzibach. Ale zmiana ta była tak wolna, a rozbieżność tak mała że nawet w Trzeciej Erze porozumiewanie się między wszystkimi krasnoludami w ich języku było łatwe. Jak mówili, zmiany w khuzdulskim w porównaniu ze zmianami w języku elfów, a jeszcze bardziej z językami ludzkimi, były 'jak ścieranie się twardej skały w porównaniu z topieniem się śniegu'" (PM s. 323). Również Pengolodh komentuje "tradycję którą posiadają... że Aule wymyślił dla nich ich język w ich początkach, i dlatego niewiele się on zmienia" (WJ s. 402). Dla kontrastu język migowy, który ułożyły dla siebie krasnoludy, tak zwany inglishmêk, był bardziej podatny na zmiany.

Ale, mimo dobrego zachowania, khuzdulskiego rzadko uczył się ktoś inny niż same krasnoludy. Elfy nie były szczególnie nim zainteresowane i nie miały dobrego zdania o krasnoludzkim tak czy owak: "Nie mogły zrozumieć ni słowa z języka Naugrimów [krasnoludów], który dla ich uszu był szorstki i niemiły, a niewielu spośród Eldarów w ogóle opanowało go biegle" (Silmarillion, rozdz. 10). Nawet sam Tolkien przytacza jako fakt że "krasnoludzki był i skomplikowany i kakofoniczny. Nawet wcześni elficcy filolodzy go unikali" (Listy s. 31). Ale nawet gdy ktoś faktycznie chciał nauczyć się khuzdulskiego, same krasnoludy były bardzo niechętne go wyszkolić. Ich własny język był "sekretem którego chętnie nie ujawniali, nawet przyjaciołom (WP, Dodatek F). Jedną z teorii jest to, iż czuli że khuzdulski należał wyłącznie do ich własnej rasy, i że nikt inny nie miał prawa go rozumieć. Gdy chcieli komunikować się z innymi rasami dla celów handlowych, woleli o wiele bardziej nauczyć się języka tych drugich niż nauczać khuzdulskiego - nawet jeśli druga strona wyrażała taką chęć. Tylko dwa czy trzy razy we wszystkich długich erach Śródziemia krasnoludy z własnej chęci nauczyły swojego języka kogoś z obcej rasy. W Pierwszej Erze, gdy Ród Hadora po raz pierwszy przybył do Beleriandu ze wschodu i spotkał Długobrodych, powstała między obydwoma rasami szczególna przyjaźń, ponieważ ci ludzie, wyćwiczeni jeźdźcy, mogli zaoferować krasnoludom pewną ochronę przed orkami. Wtedy krasnoludy faktycznie "nie były niechętne nauczyć swojego własnego języka ludzi z którymi szczególnie się przyjaźnili, ale ludzie uznali go za trudny i wolno uczyli się więcej niż osobnych słów, wiele z których przyjęli i przenieśli do swojego własnego języka" (PM s. 303. Zdaje się jednak że khuzdulski wpłynął nawet na podstawową strukturę adunaickiego, języka pochodzącego od mowy wczesnych Edainów). Elfickie zainteresowanie khuzdulskim w Pierwszej Erze było słabe, ale istniał przynajmniej jeden wyjątek: "Kurufin był najbardziej zainteresowany obcym językiem krasnoludów, jako jedyny z Noldorów zdobywając ich przyjaźń. To właśnie od niego mędrcy uzyskali taką wiedzę jaką mogli o khuzdulskim" (PM s. 358). Przynajmniej jedno khuzdulskie słowo przedostało się do sindarińskiego: kheled "szkło", które w języku Szarych Elfów pojawia się jako heledh (patrz Silm. Dod., hasło khelek-). Khuzdulskie słowo khazad "krasnoludy" przystosowano w quenyi jako kasar "krasnolud" i w sindarińskim jako hadhud (rasę krasnoludów zwano Hadhorin, WJ s. 388). I odwrotnie, krasnoludy pożyczyły, jak się zdaje, co najmniej jedno słowo z sindarińskiego: kibil "srebro" musi być pokrewne sindarińskiemu keleb.

O wiele później, w Drugiej Erze, krasnoludy niechętnie pozwoliły kilku elfom nauczyć się nieco khuzdulskiego z czystego zamiłowania do nauki: "Zrozumieli i poszanowali bezinteresowny pęd do wiedzy, a niektórym z późniejszych noldorskich mędrców pozwolono nauczyć się wystarczająco dużo z ich lambe [aglab - język w quenyi i khuzdulskim] i ich inglishmêk [kodu migowego] by zrozumieć ich systemy". Pengolodh, mędrzec z Gondolinu, miał, jak się mówi, "mieszkać przez czas jakiś między krasnoludami z Kasarrondo [Khazad-dumu]" (WJ s. 395-396). Ci późniejsi mędrcy przejawiali najwidoczniej mniej arogancką postawę niż ich koledzy z poprzedniej ery, którzy z wyjątkiem Kurufina umyślnie "unikali" khuzdulskiego (Listy s. 31).

W jednym punkcie jednakże krasnoludy były zawsze "sztywno tajemnicze... Z powodów których ani elfy ani ludzie nigdy w pełni nie zrozumieli nie ujawniały żadnych osobistych imion istotom z innych rodów, ani później, gdy zdobyli sztukę pisania, nie pozwolili nigdy na ich zapisywanie czy rycie. Przybierali więc imiona, pod którymi znani byli swoim sojusznikom, w formach ludzkich" (PM s. 304). Dodatek F w WP to potwierdza: "Ich własnych tajemnych i 'wewnętrznych' imion, ich prawdziwych imion, krasnoludy nigdy nie ujawniały nikomu z obcej rasy. Nie pisały ich nawet na nagrobkach". Stąd imiona Balin i Fundin, które występują w khuzdulskim kontekście na płycie na grobie Balina, nie są khuzdulskie. Są to imiona ludzkie, po prostu zastępcze, których Balin i jego ojciec Fundin używali w obecności nie-krasnoludów.

W rozdziale 20 Silmarillionu podano nam jedno krasnoludzkie imię, Azaghal, imię krasnoludzkiego władcy Belegostu. Być może jest to tytuł lub przydomek, a nie jego prawdziwe "wewnętrzne imię". Sugerowano że znaczy ono "wojownik", będąc pokrewnym numenorejskiemu czasownikowi azgara "wojować" (SD s. 439). Występuje też imię Gamil Zirak, imię krasnoludzkiego rzemieślnika, mistrza Telchara z Nogrodu (NO s. 76). Być może jest to jeszcze jeden przydomek, lub imię to przedostało się do nie-krasnoludów przez przypadek, ku jego wielkiemu i trwałemu żalowi. Z drugiej strony, Małe Krasnoludy najwidoczniej nie próbowały ukrywać swoich khuzdulskich imion. W rozdziale 21 Silmarillionu Mały Krasnolud Mim chętnie zdradza Turinowi nie tylko swoje własne imię, ale także imiona swoich synów: Khima i Ibuna. Być może taka szokująca niedyskrecja była jedną z rzeczy za którą Małych Krasnoludów nienawidziły zwykłe krasnoludy.

Niemniej krasnoludy nie uważały ujawniania nazw miejscowych za niewłaściwe. Gimli z własnej inicjatywy mówi Drużynie jak krasnoludy nazywały góry nad Morią i samą Morię: "Znam je i ich imiona, bo pod nimi leży Khazad-dum, Kopalnia Krasnoludów... Tam w dali stoi Barazinbar, Czerwony Róg... a za nim są Srebrna Igła i Chmurna Głowa... które zwiemy Zirakzigil i Bundushatûr" (WP II.5). Krasnoludy niekoniecznie musiały się obrażać jeżeli inni znali kilka khuzdulskich nazw miejscowych. Gdy Gimli przybył do Lorien, ciągle zły ponieważ elfy zrazu wymagały od niego zawiązanych oczu, Galadriela powiedziała mu "Ciemne są wody Kheled-zaram, i zimne są źródła Kibil-nala, i piękne były wielokolumnowe sale Khazad-dumu w Dawnych Dniach, przed upadkiem potężnych królów pod kamieniem". Mówi się nam, że "krasnolud, słysząc nazwy podane w jego własnym starodawnym języku, popatrzył w górę i spotkał jej oczy; i zdawało mu się że popatrzył nagle w oczy wroga i znalazł tam miłość i zrozumienie. Dziw ogarnął jego twarz, a potem uśmiechnął się w odpowiedzi" (WP II.7). Wcześniej w Pierwszej Erze Mały Krasnolud Mim rzekł o górze na której mieszkał że "Amon Rudh zwą teraz tą górę, odkąd elfy zmieniły wszystkie nazwy" - sugerując iż go to irytowało.

Historia zewnętrzna

W kwestii khuzdulskiego Tolkien zaznacza że "język ten został naszkicowany w pewnych szczegółach struktury, jakkowiek z bardzo małym słownictwem" (PM s. 300). Powstał najzapewniej w latach trzydziestych. Khuzdulskie nazwy Khazaddum i Gabilgathol pojawiają się w wariancie wczesnego Silmarillionu; patrz LR s. 274. Tutaj znajdujemy także Khuzud jako nazwę krasnoludów na ich własną rasę, później zmienioną na Khazad. Nazwą Khazaddum Tolkien najpierw opatrzył Nogord, a nie Morię. Christopher Tolkien komentuje: "Khazaddum to pierwsze pojawienie się tej sławnej nazwy. Interesującym jest zauważenie iż istniała ona - ale jako krasnoludzka nazwa Nogrodu - już w tym czasie. Później krasnoludzką nazwą Nogrodu było Tumunzahar (...) Gabilgathol, teraz pojawiające się po raz pierwszy, pozostało krasnoludzką nazwą Belegostu" (LR s. 278).

Struktura khuzdulskiego

O języku krasnoludzkim mówi się nam że "strukturalnie i gramatycznie różnił się znacznie od wszystkich innych języków Zachodu w tym okresie" (PM s. 316-317). Wydaje się że szeroko uważano go za przysłowiowy "trudny język", taki za jaki dzisiaj wielu Europejczyków uważa chiński.

Fonologia była w pewnym sensie szczególna, w porównaniu z innymi współczesnymi językami. Istniały co najmniej dwie spółgłoski zwarte aspirowane, kh i th, tj. t i k plus h (zauważ że kh i th nie oznaczają tutaj niemieckiego ach-Laut i th jak w ang. thin, jak często w pisowni Tolkiena). Angielskie k i t na początku wyrazu również jest aspirowane, ale zapewne nie tak silnie jak w khuzdulskim. Khuzdulski posiada również spółgłoski zwarte nieaspirowane, jak k i t we francuskim i rosyjskim, ale, w odróżnieniu od sytuacji w angielskim, francuskim i rosyjskim, khuzdulskie k i t są fonemami z własnej mocy, i muszą być odróżniane od kh i th. Ponieważ znamy bardzo niewiele słów khuzdulskich, nie może nas bardzo zdziwić to że nie posiadamy par minimalnych, ale k vs. kh i t vs. th widać w kontraście na początku wyrazu: Kibil-nala vs. Khazad-dum oraz Tumunzahar vs. Tharkun. Inne spółgłoski to dźwięczne wybuchowe b, bezdźwięczne szczelinowe f i s, dźwięczne szczelinowe z i gh, boczne l, wibrujące r (niektóre krasnoludy używały tylnojęzykowego R, inne najwidocznej drżącego R), nosówki n i m, oraz jedna półsamogłoska, y /j/.

Jeśli niektóre spółgłoski były nieco szczególne, system samogłosek był całkiem zwyczajny. Krótkie spółgłoski zdają się tworzyć klasyczny system pięciosamogłoskowy (a, e, i, o, u). Zgodnie z notatkami Tolkiena do runów Daerona, samogłoski zredukowane, takie jak słyszane w ang. butter, również były powszechne, ale nie są bezpośrednio poświadczone (chyba że takie samogłoski reprezentują niektóre u i e). Poświadczono trzy długie samogłoski: â, ê i û. Pozorny brak długiego i oraz o może być całkiem dobrze skutkiem naszego małego korpusu. Długie samogłoski mogą się skracać w pozycji nieakcentowanej (?), porównaj Khazad z Khazad-dûm (faktycznie nie wiemy nic na temat akcentowania słów khuzdulskich).

Podstawowa struktura khuzdulskiego przypomina tą języków semickich, jak arabski i hebrajski. Rdzenie od których pochodzą słowa nie są same w sobie wymawialne, ale składają się z samych spółgłosek. Rzeczowniki, czasowniki, przymiotniki itd. tworzone są nie tylko poprzez przedrostki i przyrostki (jeśli w ogóle używa się takich metod), ale również poprzez wstawianie pewnych samogłosek między spółgłoski, czasami także poprzez podwajanie jednej ze spólgłosek. Często słowa są odmieniane faktycznie poprzez wewnętrzne zmiany samogłosek, nie dodane przyrostki: rakhs znaczy "ork", ale liczba mnoga "orkowie" to rakhâs. Spółgłoski rdzeniowe - tak zwane radykały - pozostają te same, jak R-Kh-S w powyższym przykładzie. Zarówno w khuzdulskim jak i językach semickich w rdzeniu występują zwykle trzy radykały; kilkanaście takich rdzeni wymieniono w TI s. 175 i RS s. 466: B-R-Z "czerwony", B-N-D "głowa", K-B-L "srebro", N-R-G "czarny". Przykładem rdzenia dwuspółgłoskowego jest Z-N "ciemny, mroczny" (RS s. 466). Oczywiście dodaje się samogłoski gdy rdzenie te występują jako konkretne słowa, np. baraz "czerwony" czy bund "głowa", z B-R-Z, B-N-D. Radykały Kh-Z-D zawierają ogólną ideę "krasnoludzkości" i można je zaobserwować w takich słowach jak khazad "krasnoludy" i khuzdul "krasnoludzki" ("orkowy" brzmiałoby przypuszczalnie *rukhsul). Te same radykały Kh-Z-D są najwidoczniej obecne w starej khuzdulskiej nazwie Nargothrondu, Nulukkhizidin, ale dokładne znaczenie tego słowa nie jest znane (zauważ że Nulukkizdin w rozdziale 21 Silmarillionu to zła pisownia; patrz WJ s. 180). Najbardziej podstawowe znaczenie Kh-Z-D może mieć coś wspólnego z liczbą siedem, porównaj adunaickie hazid (SD s. 428). Krasnoludy pochodziły od Siedmiu Ojców i dzieliły się na Siedem Rodów - jak wiemy, krasnale (sic!) są ciągle kojarzone z liczbą siedem nawet w bardzo późnej i bardzo dziecinnej mitologii ludzi.

Analiza korpusu

Jak już wspomniano, nasz khuzdulski korpus jest bardzo niewielki. Jest tam kilka nazw, jak Khazad-dûm i Zirak-zigil, napis na grobie Balina i okrzyk bitewny: Baruk khazad! Khazad ai-mênu! "Topory krasnoludów! Krasnoludy nad tobą!"

"Baruk khazad" ma ponoć znaczyć "topory krasnoludów". Baruk jest zwykle podawany jako przykład czegoś podobnego do hebrajskiego "stanu konstrukcji"; stanu w którym słowo znajduje się w pozycji przed rzeczownikiem by wyrazić związek dopełnieniowy: X Y znaczące "Yowy X" lub "X Yka" (por. hebrajskie sus "koń", hammelekh "król", sus hammelekh "koń króla"). Oczywiście nie możemy być pewni że baruk to normalna liczba mnoga "topory", a nie specjalna forma zawierająca dopełniacz. Znaczącym może być fakt że wszystkie inne poświadczone liczby mnogie zawierają długą samogłoskę: khazâd "krasnoludy", rakhâs "orkowie", tarâg "brody", shathûr "chmury", ûl "strumienie", dûm "sale, wykopane pomieszczenia". Czy normalna liczba mnoga "topory" brzmiałaby *barûk? Shathûr "chmury" może przedstawiać ogólny wzór z -a-û-. W hebrajskim samogłoski słów w stanie konstrukcji są często skracane. Albo, dawszy na to że u jest wyraźnie elementem krasnoludzkim oznaczającym dopełniacz (Bund-u-shathûr "głowa w/ø chmur(ach)", TI s. 174), włączona jest w słowo baruk i wstawiona między drugim i trzecim radykałem? Słowa z trzema prostymi radykałami (1-2-3) mają, jak się zdaje, formy liczby pojedynczej 1u23 (bund "głowa", rukhs "ork" - radykały B-N-D, *R-Kh-S) i mnogiej 1a2â3 (rakhâs, porównaj khazâd "krasnoludy" i tarâg "brody" z Kh-Z-D i *T-R-G). Ponieważ baruk zdaje się mieć podobną trójspółgłoskową strukturę radykałów (*B-R-G), możemy zapewne dodać do paradygmatu stan konstrukcji w liczbie mnogiej 1a2u3 i odmienić B-R-K "topór", jak następuje: liczba pojedyncza - *burk "topór", zwykła liczba mnoga *barâk "topory", liczba mnoga stan konstrukcji baruk "topory + dop." (i podobnie np. *tarug khazâd "brody krasnoludów" z poświadczonej formy tarâg "brody"?). Stan konstrukcji liczby pojedynczej może mieć formę 1u23u (*burku khazâd "topór krasnoludów", jeśli Bundushathûr to po prostu Bundu Shathûr "Głowa Chmur", pisane razem jako nazwa góry (B-N-D "głowa").

Druga część okrzyku bitewnego to khazâd ai-mênu! "Krasnoludy są nad tobą", nasze jedyne prawdziwe zdanie. Ai-mê to "nad tobą", ai zaś krótką formą aya "nad", a mênu biernikiem [w polskim narzędnikiem - uw. tłum.] liczby mnogiej zaimka "ty". Jest to zapewne zdanie orzecznikowe, które nie zawiera faktycznego khuzdulskiego odpowiednika słowa "są". Zdania w rodzaju - X Y = "X jest/są Y" są powszechne w rosyjskim i wielu językach semickich. Może to popierać teorię odrębnego stanu konstrukcji czasownika, na odróżnienie "X Y" znaczącego "X Yka" od "X Y" znaczącego "X jest Y".

Następnie mamy tekst który pojawia się po odcyfrowaniu runów na grobie Balina: Balin Fundinul uzbad Khazaddûmu, "Balin syn Fundina, władca Morii". Imiona Balin i Fundin pochodzą od ludzi, tak więc ich etymologia jest nieważna. To co pozostaje to zakończenie -ul, tutaj użyte do utworzenia patronimiki, uzbad "władca" i dobrze znana nazwa Khazad-dum "Moria" (chociaż w napisie runicznym nie ma odpowiednika myślnika). Występuje ona tutaj z zakończeniem u, który oznacza niewątpliwie jakiegoś rodzaju dopełniacz. Ale dlaczego potrzeba tutaj zakończenia, podczas gdy nie trzeba go w baruk khazad "topory krasnoludów"? (nie ma znaczenia czy baruk to wyspecjalizowana forma zawierająca dopełniacz, czy po prostu "topory"; nawet jeśli zawiera element oznaczający dopełniacz, ta odmiana ciągle wpływa na pierwsze słowo w konstrukcji, a nie na drugie jak w uzbad Khazaddumu). Najwidoczniej jest to rodzaj dopełniacza podmiotowego, oznaczającego że władca rządzi Morią, a nie po prostu że władca jakoś "posiada" Morię (czy może być że *uzbud Khazaddumu naśladowałoby wzór baruk khazad?). Teoria ta znajduje silne poparcie w adunaickim, języku Numenoru, który wywodzi się z języka ludzi z wpływami khuzdulskiego (SD s. 414). Język ten ma tak zwany formę "obiektywną" z włączonym u które używane jest w złożeniach, np. gimlu-nitir "rozpalaczka gwiazd" (gimlu- to obiektyw słowa gimli "gwiazda", SD s. 428, por. s. 427). Chociaż ten numenorejski obiektyw jest używany tylko w złożeniach, a nie niezależnie jak w uzbad Khazadddumu, jego pochodzenie może być spokrewnione z khuzdulskim obiektywem.

Jedyny rzeczownik poświadczony w licznie pojedynczej i mnogiej został już wspomniany: rukhs "ork", l.mn. rakhâs. Jak spekulowaliśmy powyżej, khazâd "krasnoludy" i tarâg "brody" mogą być liczbami mnogimi utworzonymi według tego samego wzoru, tak że rzeczowniki pojedyczne "krasnolud" i "broda" to *khuzd i *turg. Słowo shathûr "chmury" należy zapewne do innego wzoru liczby mnogiej niż khazâd i rakhâs, nie potrafimy więc zrekonstruować formy liczby pojedyńczej. Miałaby ona zapewne te same radykały *Sh-Th-R, ale inne samogłoski. Inne mnogie rzeczowniki to ûl "strumienie" i dûm "wykopaliska, sale" (może to być także liczba zbiorowa). Czy ma znaczenie fakt że obydwa zawierają tą samą samogłoskę û, jak w shathûr?

Poświadczono tylko trzy czasowniki: gunud "drążyć pod ziemią, wykopywać, kopać tunel" (oznaczone jako rdzeń); felek "ciosać skałę" i pokrewne słowo felak, oznacząjące używanie narzędzia podobnego do dłuta z szerokim ostrzem, albo małej głowni toporka bez drzewca. Słowa felak można użyć także jako rzeczownika ozmaczającego takie narzędzie. Por. angielskie hammer (rzeczownik lub czasownik). Przykład ten wskazuje że czasowniki khuzdulskie nie zawsze można odróżnić od innych części mowy po samej ich formie.

Mamy kilka przymiotników: istnieje samo słowo khuzdul, najwidoczniej znaczące "krasnoludzki", wywodzone od *khuzd "krasnolud", z zakończeniem -ul, używanego także do tworzenia patronimik: Fundinul = syn Fundina. Mamy także sigin "długi", jak w Sigin-tarâg, "Długobrodzi". Jeśli rzeczowniki khuzdulskie zgadzają się w liczbie [z rzeczownikiem], sigin może być liczbą mnogą (z drugiej strony w złożeniach używana być może podstawowa, nieodmienna forma przymiotnika). Zirak (l.mn *zirik?) może być przymiotnikiem "srebrny" według TI s. 174, ale na następnej stronie sugeruje się że oznacza on zamiast tego "kolec". Możliwe że przymiotnik występuje po opisywanym przez niego rzeczowniku (chociaż nie w złożeniach takich jak "Długobrodzi"); patrz niżej.

W złożeniach porządek elementów jest taki sam jak w angielskim: Khazad-dum "Kopalnia Krasnoludów", Kibil-nala "Srebrna Żyła", Kheled- zaram (Szklane Jezioro; co do preferencji takiego tłumaczenia nad "J. Zwierciadlane" patrz lista słów), Gabil-gathol "wielka forteca". Sigin-tarag "Długobrodzi". Nazwa Zirak-zigil "srebrny kolec" (Kelebdil, Srebrna Igła" pasuje do tego wzoru (TI s. 174), ale Tolkien zdecydował, jak się zdaje, że zirak znaczy "kolec", a zigil "srebrny", a nie odwrotnie. W tym przypadku słowo to mogłoby być połączeniem w "stanie konstrukcji" tak jak zdaje się być baruk khazad: zirag zigil "srebr(ny) kolec" (konstrukcja którą Frodo, naturalnie nie wiedzący nic o khuzdulskim, uznał za złożenie i pisał Zirak-zigil, Zirakzigil). Jeśli zigil to przymiotnik "srebrny", a nie rzeczownik, konstrukcja ta może sugerować następstwo przymiotników po opisywanych rzeczownikach.

Poświadczono tylko jeden zaimek: mênu, biernik [narzędnik] l.mn. "wami" (WR s. 20).

Mamy tylko dwa przyimki, aya "nad" (WR s. 20, zredukowana forma ai w ai-mênu "nad wami") oraz u (oznacza miejscownik/dopełniacz; poświadczone tylko we wnętrzu złożeń, Bundushathur "Głowa (w) Chmur(ach)", nazwa góry Chmurna Głowa, sindarińskie Fanuidhol).

Niewiele możemy powiedzieć o słowotwórstwie. Jeden wzór tworzenia wyrazów wydaje się być formy 1a23ûn, gdzie 1, 2, 3 reprezentują trzy radykały. Znaczeniem zdaje się być po prostu "osoba, rzecz lub miejsce charakteryzowana poprzez znaczenie rdzenia": Nargûn "Mordor, Czarny Kraj" z radykałów N-R-G "czarny" i Tharkun "człowiek z laską", krasnoludzkie imię Gandalfa (radykały *Th-R-K "laska?"). Jeśli Z-Gh-L faktycznie są radykałami czasownika "wojować", a Azaghâl znaczy "wojownik", mamy wzór oznaczający sprawcę czynności: a1a2â3. Słowo khuzdul "krasnoludzki" może podpierać istnienie wzoru przymiotnikowego 1u23ul. Ale jak zaznaczono powyżej, -ul może być po prostu zakończeniem przymiotnika dodanym do liczby pojedynczej rzeczownika *khuzd "krasnolud". Porównaj patronimikę Funidnul. Jeśli by tak było, nie ma potrzeby stwarzać wzoru 1u23ul który zawierałby oryginalne radykały.

Przymiotniki takie jak baraz "czerwony" (B-R-Z) czy sigin "długi" (*S-G-N) wyraźnie reprezentują wzory przymiotnikowe 1a2a3 oraz 1i2i3i (chociaż kibil "srebro" zdaje się być rzeczownikiem).

Słowo Mazarbul, jak w "sala Mazarbul" (Sala Zapisów) zdaje się przedstawiać jakąś bardziej złożoną derywację. Jeśli -ul to po prostu zakończenie przymiotnikowe omawiane powyżej (co oznaczałoby że dopełniacz w tłumaczeniu jest nadmiarowy), zostaje nam mazarb "zapis(y?)". Czy mógłby to być rodzaj przeszłego imiesłowu, albo odpowiadającego rzeczownika, albo czasownika "zapisywać" (radykały prawdopodobnie *Z-R-B)? Jeśli tak, mamy wzór ma1a23.

Lista słów krasnoludzkich

(oparta w większości na liście ułożonej przez Lisę Star która ukazała się w Tyalie Tyelellieva, nr 4 s. 22; ona z kolei dziękowała Jimowi Glllogly, Alberto Monteiro i Anthony'emu Appleyardowi za pomocne uwagi i sugestie). Wyłączyłem imię Balin, które, mimo że pojawia się w napisie na grobie Balina, jest imieniem z języka ludzi. Włączyłem Fundinul, chociaż tylko zakończenie -ul jest faktycznie khuzdulskie. Wyłączyłem Dushgoi "Minas Morgul", które jest niewątpliwie słowem z języka orków, ale niewątpliwie zdaje się zawierać element dush *"ciemny, czarny", który pojawia się także w Buzundush, krasnoludzkiej nazwie rzeki Morthondy [Czarnego Korzenia].

aglâb - "(mówiony) język" (WJ s. 395). Zapewne zawiera to te same radykały G-L co inglishmêk
ai-męnu - "nad wami" (WP III.7 Dodatek F), z ai, zredukowaną formą aya, i mênu (WR s. 20)
Azaghâl - imię władcy krasnoludów z Belegostu (Silmarillion rozdz. 20)
[Azanûl - forma którą Tolkien, jak się zdaje, zastąpił Azanulbinazar (RS s. 466)]
Azanulbizar - "Dolina Mrocznych Strumyków" (WP II.4, przełożona przez M. Skibniewską jako 'Dolina Dimrilla (!)' - przyp. tłum.) W A Tolkien Compass Tolkien zaznacza że "forma we Wspólnej Mowie jest dokładnym tłumaczeniem: dolina mrocznych (cienistych) strumyków które biegły wzdłuż zbocza góry". Patrz też RS s. 466. Zawiera elementy Z-N, ûl, bizar
aya - "nad" (WR s. 20). Zredukowana forma ai w ai-mênu "nad wami"
baraz - "czerwony?" w Barazinbar, TI s. 174. Baraz "?Czerwony", krótsza nazwa Barazinbaru (WP II.3)
Barazinbar - "Czerwony Róg", jedna z gór nad morią, sindarińskie Karadhras (WP II.3)
baruk - "topory + dop." (WR s. 20). Baruk khazad "topory krasnoludów" (Dodatek F). Możliwie stan konstrukcji liczby mnogiej od *burk "topór"
bizar - "dolina" (RS s. 466) w Azanulbizar
B-N-D - radykały słowa bund (TI s. 174)
B-R-Z - radykały słowa baraz (TI s. 174)
bund "głowa" (TI s. 174). W Bundushathur
Bundushathur - "Chmurna Głowa", jedna z gór nad Morią, w sindarińskim Fanuidhol (WP II.3); elementy to Bund-u-shathur "Głowa (w) chmur(ach)" (TI s. 174)
Buzundush - "Morthonda, Czarny Korzeń" (TI s. 167)
dûm - "wykopaliska, sale, pałace", bądź to prawdziwa liczba mnoga bądź pojedyncza zbiorowa (w Khazad-dum)
felek - "ciosać skałę" (oznaczone jako rdzeń; jego radykały to zapewne *F-L-K
felak - (rzecz.) narzędzie podobne do dłuta o szerokim ostrzu, albo małej głowni topora bez drzewca, do cięcia kamienia; (czas.) używać takiego narzędzia (PM s. 352)
felakgundu - też zasymillowane felaggundu "rębacz jaskiń" (przydomek nadany Finrodowi z powodu jego umiejętności w lżejszej obróbce kamienia, przystosowany w sindarińskim jako Felagund; PM s. 352). Usuwa to zapewne w cień hasło PHELEG w Etymologiach (LR s. 381), gdzie Tolkien podaje dla tego przydomka etymologię elficką.
Fundinul - przetłumaczone "syn Fundina", dosłownie zapewne rodzaj przymiotnika pochodzącego od tego imienia (samego w sobie z języka ludzkiego, nie khuzdulskiego)
gabil - "wielki", wyodrębnione z Gabilgathol
Gabilân - nazwa rzeki Sirion (WJ s. 366). Zawiera zapewne gabil "wielki", por. Gabilgathol.
Gabilgathol - "Wielka Forteca" (Silm. rozdz. 10, LR s. 274)
Gamil Zirak - imię krasnoludzkiego kowala, mistrza Telchara z Nogrodu (NO s. 76). Sugerowana interpretacja to "stare srebro" lub "stary kolec"; patrz zirak.
gathol - "forteca", wyodrębnione z Gabilgathol
gundu - "podziemna sala" (od rdzenia gunud, PM s. 352). Czy jakaś forma tego rzeczownika pojawia się w nazwie góry Gundabad, oznaczonej jako "z pochodzenia khuzdulska"? (PM s. 301)
gunud - "drążyć pod ziemią, wykopywać, robić tunel" (PM s. 352, por. 365), oznaczone jako rdzeń. Por. gundu powyżej.
Ibun - imię jednego z synów Mima (Silm rozdz. 21, NO s. 102)
iglishmêk - kod migowy używany przez krasnoludy (WJ s. 395) Por. aglâb
inbar - "róg"; radykały podane jako M-B-R, zauważ oczywistą dyssimilację mb > nb (TI s. 174). W Barazinbar
Kazaddûm - nieortodoksyjna pisownia Khazad-dûm (RS s. 467). Nie należy jej zapewne uznawać za wyraźne stwierdzenie nieodrębności k i kh jako fonemów.
K-B-L - radykały słowa kibil, oznaczającego srebro (TI s. 174)
khazâd - "krasnoludy", ich własne określenie (Dodatek F). L.p. khuzd? W khuzdul "krasnoludzki" i zapewne także Nulukkhizidin "Nargothrond" (Silm rozdz. 21)
Khazad-dûm - "Kopalnia Krasnoludów", Moria (WP II.3)
Khazâd ai-męnu! - "krasnoludy są nad wami!", krasnoludzki okrzyk bojowy (Dodatek F)
kheled - "szkło", w Kheled-zâram "Jezioro Zwierciadlane", dosł. "szklane" (Silm Dod, hasło khelek-; patrz też A Tolkien Compass, s. 190)
Khîm - imię jednego z synów Mima (Slim rozdz. 21)
[Khuzûd - "krasnoludy", zmienione przez Tolkiena na khâzad (LR s. 274, 278)
kibil - "srebro" (TI s. 174). Radykały K-B-L; TI s. 174 sugeruje że słowo to spokrewnione jest z quenejskim telpe, ale faktyczna pożyczka nastąpić musiała raczej z sindarińskiego keleb (i musiała być całkiem późna, bo nawet w czasach starosindarińskiego słowo to brzmiało kelepe (LR s. 367, bez zmiany p po samogłosce na b; forma pierwotno-quendiańska *kyelepê). Khuzdulskie kibil odwróciło kolejność ostatnich dwóch spółgłosek keleb.
Kibil-nâla - "Srebrna Żyła" (WP II.3), rzeka Kelebrant
Mahal - krasnoludzkie imię Aulego (Silm rozdz. 2)
Mazarbul - "zapis(ów)". Sala Mazarbul równa jest "Sali Zapisów" (WP II.5, Listy s. 186). Jeśli -ul to khuzdulskie zakończenie przymiotników, dopełniacz w translacji może być wcale zbędny.
M-B-R - radykały słow inbar "róg" (zauważ oczywistą dyssymilację mb > nb) (TI s. 174)
męnu - "ty (w bierniku)" (WR s. 20)
Mîm - imię Małego Krasnoluda (Silm rozdz. 21)
-nâla - według TI s. 175 znaczenie tego słowa jest nieznane, ale jeśli khuzdulska nazwa Kibil-nâla ma takie samo znaczenie jaki sindarińska Kelebrant, Srebrna Żyła, można przyjąć że oznacza "ścieżka, bieg (rzeki)" TI s. 174
Narag-zâram - "?Czarne Jezioro". Zawiera radykały N-R-G (RS s. 466)
Nargûn - "Mordor"; zawiera radykały N-R-G "czarny" (RS s. 466)
N-R-G - radykały słowa oznaczającego czerń (samogłoski niepodane); w Nargûn "Mordor, Czarny Kraj" (RS s. 466). Odrębne słowo "czarny" brzmieć może *narag, por. baraz "czerwony" z B-R-Z
Nulukkhizdîn - "Nargothrond" (WJ s. 180), źle napisane Nulukkizdin w Silm rozdz. 21. Zmienione przez Tolkiena z Nulukkhizdûn. Zawiera zapewne radykały Kh-Z-D "krasnolud"
Rukhs - "ork", l.mn. Rakhâs (WJ s. 391)
Sharbhund - "?Łysa Góra", nazwa Małych Krasnoludów Amon Rhudh (NO s. 98). Czy bhund to oboczna forma bund?
shathûr - "chmura/y"; Shathûr krótsza nazwa Bundushathûr, jednej z gór nad Morią (WP II.3 TI s. 174)
Sigin - "długi", w Sigin-tarâg (PM s. 321) Jeśli przymiotniki khuzdulskie zgadzają się w liczbie [z rzeczownikiem], może to być forma liczby mnogiej (albo pojedynczej, preferowanej w zlozeniach).
Sigin-tarâg - "Długobrodzi" (PM s. 321)
tarâg - "brody" w Sigin-tarâg (PM s. 321). l.p. * turg ?
Tharkûn - krasnoludzkie imię Gandalfa, znaczy podobno "człowiek z laską" (WP IV.5, NO s. 353)
Tumunzahar - "Hollowbold", krasnoludzka nazwa Nogrodu (Slim rozdz. 10)
-u - łącznik w Bundushathur oznaczający "w/(dop)", Bund-u-shathur "Głowa (w) Chmur(ach)" (TI s. 174), Uzbad Khazad-dûm u "Władca Morii" (WP II.4)
[Udushinbar - forma którą Tolkien zastąpił przez Bundushathur (TI s. 174)]
ûl - "strumienie", w Azanulbizar (RS s. 466)
-ul - możliwy przyrostek przymiotnikowy (khuzdul, "krasnoludzki", Fundinul "[syn] Fundinowy")
[Uruktharbun - nazwa Morii? (możliwie zastąpiona przez Khazad-dum, RS s. 458)
Uzbad - "władca" (WP II.4)
zâram - "szkło" (Narag-zâram i Kheled-zaram, RS s. 466)
Z-G-L - radykały słowa zigil (TI s. 174)
zigil - bądź to "kolec (mniejszy i cieńszy niż róg)"; TI s. 174 bądź słowo oznaczające "srebrny" (TI s. 175) - złożenie Zirak-zigil ma ponoć oznaczać "Srebrny Kolec", ale nie jest do końca jasne który element znaczy "srebrny" a który "kolec"
zirak - bądź to "srebrny" (kolor, nie metal) bądź "kolec"; patrz zigil (TI s. 174 vs. 175). Zirak, skrócona nazwa Zirak-zigil (WP II.3) Być może także w Gamil Zirak
[Zirakinbar - "Srebrny Róg" (patrz inbar; forma zastąpiona najwidoczniej przez Zirak-zigil - "Srebrna Igła". (SD:45)]
Zirak-zigil - "Srebrna Igła", jedna z gór nad Morią (sind. Kelebdil)
Z-N - radykały słów oznaczających "ciemny, mroczny" (RS:466). W Azanulbizar
Z-R-K - radykały słowa zirik (TI s. 174)

Spis treści Ardalambion

J.R.R. Tolkien - Polska Strona Domowa

www.lodz.tpsa.pl

Data ostatniej modyfikacji (Last modified): 1997.10.03.

Telekomunikacja Polska S.A. Łódź

J.R.R. Tolkien - Ardalambion