Telekomunikacja Polska S.A. Lodz

J.R.R. Tolkien - Ardalambion


_-_-,     ,,               |\         ,,       ,,
  // ,    ||                \\        ||       ||    '
  ||/\\   ||/\\ \\ \\ /\\  / \\ \\ \\ ||  _-_, ||/\ \\
 ~|| <    || || || ||  /  || || || || || ||_.  ||_< ||
  ||/\\   || || || || /\\ || || || || ||  ~ || || | ||
 _-__,\\, \\ |/ \\/\\  ||  \\/  \\/\\ \\ ,-_-  \\,\ \\
            _/         /
                      (,


Khuzdulski - tajemny jezyk krasnoludow


Pisany tez: khuzdûlski
Zwany tez: krasnoludzki



Historia wewnetrzna

W drugim rozdziale Silmarillionu dowiadujemy sie ze jak tylko Aule uczynil Siedmiu Ojcow Krasnoludow, "zaczal uczyc krasnoludy jezyka ktory dla nich ulozyl". Ich wlasna nazwa ich jezyka bylo khuzdul, co zapewne znaczy po prostu "krasnoludzki", a krasnoludy zwaly siebie samych Khazadami (liczba pojedyncza moze faktycznie byc *Khuzd). Czytamy ze "wedlug legend ich protoplasta, Vala Aule, uczynil to [ten jezyk] dla nich i nauczyl go Siedmiu Ojcow zanim polozyl ich spac az przyjdzie czas na ich przebudzenie. Po owym przebudzeniu jezyk ten (jak wszystkie jezyki i wszystko inne na Ardzie) zmienialy sie w czasie, i w roznych kierunkach w oddalonych od siebie siedzibach. Ale zmiana ta byla tak wolna, a rozbieznosc tak mala ze nawet w Trzeciej Erze porozumiewanie sie miedzy wszystkimi krasnoludami w ich jezyku bylo latwe. Jak mowili, zmiany w khuzdulskim w porownaniu ze zmianami w jezyku elfow, a jeszcze bardziej z jezykami ludzkimi, byly 'jak scieranie sie twardej skaly w porownaniu z topieniem sie sniegu'" (PM s. 323). Rowniez Pengolodh komentuje "tradycje ktora posiadaja... ze Aule wymyslil dla nich ich jezyk w ich poczatkach, i dlatego niewiele sie on zmienia" (WJ s. 402). Dla kontrastu jezyk migowy, ktory ulozyly dla siebie krasnoludy, tak zwany inglishmêk, byl bardziej podatny na zmiany.

Ale, mimo dobrego zachowania, khuzdulskiego rzadko uczyl sie ktos inny niz same krasnoludy. Elfy nie byly szczegolnie nim zainteresowane i nie mialy dobrego zdania o krasnoludzkim tak czy owak: "Nie mogly zrozumiec ni slowa z jezyka Naugrimow [krasnoludow], ktory dla ich uszu byl szorstki i niemily, a niewielu sposrod Eldarow w ogole opanowalo go biegle" (Silmarillion, rozdz. 10). Nawet sam Tolkien przytacza jako fakt ze "krasnoludzki byl i skomplikowany i kakofoniczny. Nawet wczesni elficcy filolodzy go unikali" (Listy s. 31). Ale nawet gdy ktos faktycznie chcial nauczyc sie khuzdulskiego, same krasnoludy byly bardzo niechetne go wyszkolic. Ich wlasny jezyk byl "sekretem ktorego chetnie nie ujawniali, nawet przyjaciolom (WP, Dodatek F). Jedna z teorii jest to, iz czuli ze khuzdulski nalezal wylacznie do ich wlasnej rasy, i ze nikt inny nie mial prawa go rozumiec. Gdy chcieli komunikowac sie z innymi rasami dla celow handlowych, woleli o wiele bardziej nauczyc sie jezyka tych drugich niz nauczac khuzdulskiego - nawet jesli druga strona wyrazala taka chec. Tylko dwa czy trzy razy we wszystkich dlugich erach Srodziemia krasnoludy z wlasnej checi nauczyly swojego jezyka kogos z obcej rasy. W Pierwszej Erze, gdy Rod Hadora po raz pierwszy przybyl do Beleriandu ze wschodu i spotkal Dlugobrodych, powstala miedzy obydwoma rasami szczegolna przyjazn, poniewaz ci ludzie, wycwiczeni jezdzcy, mogli zaoferowac krasnoludom pewna ochrone przed orkami. Wtedy krasnoludy faktycznie "nie byly niechetne nauczyc swojego wlasnego jezyka ludzi z ktorymi szczegolnie sie przyjaznili, ale ludzie uznali go za trudny i wolno uczyli sie wiecej niz osobnych slow, wiele z ktorych przyjeli i przeniesli do swojego wlasnego jezyka" (PM s. 303. Zdaje sie jednak ze khuzdulski wplynal nawet na podstawowa strukture adunaickiego, jezyka pochodzacego od mowy wczesnych Edainow). Elfickie zainteresowanie khuzdulskim w Pierwszej Erze bylo slabe, ale istnial przynajmniej jeden wyjatek: "Kurufin byl najbardziej zainteresowany obcym jezykiem krasnoludow, jako jedyny z Noldorow zdobywajac ich przyjazn. To wlasnie od niego medrcy uzyskali taka wiedze jaka mogli o khuzdulskim" (PM s. 358). Przynajmniej jedno khuzdulskie slowo przedostalo sie do sindarinskiego: kheled "szklo", ktore w jezyku Szarych Elfow pojawia sie jako heledh (patrz Silm. Dod., haslo khelek-). Khuzdulskie slowo khazad "krasnoludy" przystosowano w quenyi jako kasar "krasnolud" i w sindarinskim jako hadhud (rase krasnoludow zwano Hadhorin, WJ s. 388). I odwrotnie, krasnoludy pozyczyly, jak sie zdaje, co najmniej jedno slowo z sindarinskiego: kibil "srebro" musi byc pokrewne sindarinskiemu keleb.

O wiele pozniej, w Drugiej Erze, krasnoludy niechetnie pozwolily kilku elfom nauczyc sie nieco khuzdulskiego z czystego zamilowania do nauki: "Zrozumieli i poszanowali bezinteresowny ped do wiedzy, a niektorym z pozniejszych noldorskich medrcow pozwolono nauczyc sie wystarczajaco duzo z ich lambe [aglab - jezyk w quenyi i khuzdulskim] i ich inglishmêk [kodu migowego] by zrozumiec ich systemy". Pengolodh, medrzec z Gondolinu, mial, jak sie mowi, "mieszkac przez czas jakis miedzy krasnoludami z Kasarrondo [Khazad-dumu]" (WJ s. 395-396). Ci pozniejsi medrcy przejawiali najwidoczniej mniej arogancka postawe niz ich koledzy z poprzedniej ery, ktorzy z wyjatkiem Kurufina umyslnie "unikali" khuzdulskiego (Listy s. 31).

W jednym punkcie jednakze krasnoludy byly zawsze "sztywno tajemnicze... Z powodow ktorych ani elfy ani ludzie nigdy w pelni nie zrozumieli nie ujawnialy zadnych osobistych imion istotom z innych rodow, ani pozniej, gdy zdobyli sztuke pisania, nie pozwolili nigdy na ich zapisywanie czy rycie. Przybierali wiec imiona, pod ktorymi znani byli swoim sojusznikom, w formach ludzkich" (PM s. 304). Dodatek F w WP to potwierdza: "Ich wlasnych tajemnych i 'wewnetrznych' imion, ich prawdziwych imion, krasnoludy nigdy nie ujawnialy nikomu z obcej rasy. Nie pisaly ich nawet na nagrobkach". Stad imiona Balin i Fundin, ktore wystepuja w khuzdulskim kontekscie na plycie na grobie Balina, nie sa khuzdulskie. Sa to imiona ludzkie, po prostu zastepcze, ktorych Balin i jego ojciec Fundin uzywali w obecnosci nie-krasnoludow.

W rozdziale 20 Silmarillionu podano nam jedno krasnoludzkie imie, Azaghal, imie krasnoludzkiego wladcy Belegostu. Byc moze jest to tytul lub przydomek, a nie jego prawdziwe "wewnetrzne imie". Sugerowano ze znaczy ono "wojownik", bedac pokrewnym numenorejskiemu czasownikowi azgara "wojowac" (SD s. 439). Wystepuje tez imie Gamil Zirak, imie krasnoludzkiego rzemieslnika, mistrza Telchara z Nogrodu (NO s. 76). Byc moze jest to jeszcze jeden przydomek, lub imie to przedostalo sie do nie-krasnoludow przez przypadek, ku jego wielkiemu i trwalemu zalowi. Z drugiej strony, Male Krasnoludy najwidoczniej nie probowaly ukrywac swoich khuzdulskich imion. W rozdziale 21 Silmarillionu Maly Krasnolud Mim chetnie zdradza Turinowi nie tylko swoje wlasne imie, ale takze imiona swoich synow: Khima i Ibuna. Byc moze taka szokujaca niedyskrecja byla jedna z rzeczy za ktora Malych Krasnoludow nienawidzily zwykle krasnoludy.

Niemniej krasnoludy nie uwazaly ujawniania nazw miejscowych za niewlasciwe. Gimli z wlasnej inicjatywy mowi Druzynie jak krasnoludy nazywaly gory nad Moria i sama Morie: "Znam je i ich imiona, bo pod nimi lezy Khazad-dum, Kopalnia Krasnoludow... Tam w dali stoi Barazinbar, Czerwony Rog... a za nim sa Srebrna Igla i Chmurna Glowa... ktore zwiemy Zirakzigil i Bundushatûr" (WP II.5). Krasnoludy niekoniecznie musialy sie obrazac jezeli inni znali kilka khuzdulskich nazw miejscowych. Gdy Gimli przybyl do Lorien, ciagle zly poniewaz elfy zrazu wymagaly od niego zawiazanych oczu, Galadriela powiedziala mu "Ciemne sa wody Kheled-zaram, i zimne sa zrodla Kibil-nala, i piekne byly wielokolumnowe sale Khazad-dumu w Dawnych Dniach, przed upadkiem poteznych krolow pod kamieniem". Mowi sie nam, ze "krasnolud, slyszac nazwy podane w jego wlasnym starodawnym jezyku, popatrzyl w gore i spotkal jej oczy; i zdawalo mu sie ze popatrzyl nagle w oczy wroga i znalazl tam milosc i zrozumienie. Dziw ogarnal jego twarz, a potem usmiechnal sie w odpowiedzi" (WP II.7). Wczesniej w Pierwszej Erze Maly Krasnolud Mim rzekl o gorze na ktorej mieszkal ze "Amon Rudh zwa teraz ta gore, odkad elfy zmienily wszystkie nazwy" - sugerujac iz go to irytowalo.


Historia zewnetrzna

W kwestii khuzdulskiego Tolkien zaznacza ze "jezyk ten zostal naszkicowany w pewnych szczegolach struktury, jakkowiek z bardzo malym slownictwem" (PM s. 300). Powstal najzapewniej w latach trzydziestych. Khuzdulskie nazwy Khazaddum i Gabilgathol pojawiaja sie w wariancie wczesnego Silmarillionu; patrz LR s. 274. Tutaj znajdujemy takze Khuzud jako nazwe krasnoludow na ich wlasna rase, pozniej zmieniona na Khazad. Nazwa Khazaddum Tolkien najpierw opatrzyl Nogord, a nie Morie. Christopher Tolkien komentuje: "Khazaddum to pierwsze pojawienie sie tej slawnej nazwy. Interesujacym jest zauwazenie iz istniala ona - ale jako krasnoludzka nazwa Nogrodu - juz w tym czasie. Pozniej krasnoludzka nazwa Nogrodu bylo Tumunzahar (...) Gabilgathol, teraz pojawiajace sie po raz pierwszy, pozostalo krasnoludzka nazwa Belegostu" (LR s. 278).


Struktura khuzdulskiego

O jezyku krasnoludzkim mowi sie nam ze "strukturalnie i gramatycznie roznil sie znacznie od wszystkich innych jezykow Zachodu w tym okresie" (PM s. 316-317). Wydaje sie ze szeroko uwazano go za przyslowiowy "trudny jezyk", taki za jaki dzisiaj wielu Europejczykow uwaza chinski.

Fonologia byla w pewnym sensie szczegolna, w porownaniu z innymi wspolczesnymi jezykami. Istnialy co najmniej dwie spolgloski zwarte aspirowane, kh i th, tj. t i k plus h (zauwaz ze kh i th nie oznaczaja tutaj niemieckiego ach-Laut i th jak w ang. thin, jak czesto w pisowni Tolkiena). Angielskie k i t na poczatku wyrazu rowniez jest aspirowane, ale zapewne nie tak silnie jak w khuzdulskim. Khuzdulski posiada rowniez spolgloski zwarte nieaspirowane, jak k i t we francuskim i rosyjskim, ale, w odroznieniu od sytuacji w angielskim, francuskim i rosyjskim, khuzdulskie k i t sa fonemami z wlasnej mocy, i musza byc odrozniane od kh i th. Poniewaz znamy bardzo niewiele slow khuzdulskich, nie moze nas bardzo zdziwic to ze nie posiadamy par minimalnych, ale k vs. kh i t vs. th widac w kontrascie na poczatku wyrazu: Kibil-nala vs. Khazad-dum oraz Tumunzahar vs. Tharkun. Inne spolgloski to dzwieczne wybuchowe b, bezdzwieczne szczelinowe f i s, dzwieczne szczelinowe z i gh, boczne l, wibrujace r (niektore krasnoludy uzywaly tylnojezykowego R, inne najwidocznej drzacego R), nosowki n i m, oraz jedna polsamogloska, y /j/.

Jesli niektore spolgloski byly nieco szczegolne, system samoglosek byl calkiem zwyczajny. Krotkie spolgloski zdaja sie tworzyc klasyczny system pieciosamogloskowy (a, e, i, o, u). Zgodnie z notatkami Tolkiena do runow Daerona, samogloski zredukowane, takie jak slyszane w ang. butter, rowniez byly powszechne, ale nie sa bezposrednio poswiadczone (chyba ze takie samogloski reprezentuja niektore u i e). Poswiadczono trzy dlugie samogloski: ā, ê i û. Pozorny brak dlugiego i oraz o moze byc calkiem dobrze skutkiem naszego malego korpusu. Dlugie samogloski moga sie skracac w pozycji nieakcentowanej (?), porownaj Khazad z Khazad-dûm (faktycznie nie wiemy nic na temat akcentowania slow khuzdulskich).

Podstawowa struktura khuzdulskiego przypomina ta jezykow semickich, jak arabski i hebrajski. Rdzenie od ktorych pochodza slowa nie sa same w sobie wymawialne, ale skladaja sie z samych spolglosek. Rzeczowniki, czasowniki, przymiotniki itd. tworzone sa nie tylko poprzez przedrostki i przyrostki (jesli w ogole uzywa sie takich metod), ale rowniez poprzez wstawianie pewnych samoglosek miedzy spolgloski, czasami takze poprzez podwajanie jednej ze spolglosek. Czesto slowa sa odmieniane faktycznie poprzez wewnetrzne zmiany samoglosek, nie dodane przyrostki: rakhs znaczy "ork", ale liczba mnoga "orkowie" to rakhās. Spolgloski rdzeniowe - tak zwane radykaly - pozostaja te same, jak R-Kh-S w powyzszym przykladzie. Zarowno w khuzdulskim jak i jezykach semickich w rdzeniu wystepuja zwykle trzy radykaly; kilkanascie takich rdzeni wymieniono w TI s. 175 i RS s. 466: B-R-Z "czerwony", B-N-D "glowa", K-B-L "srebro", N-R-G "czarny". Przykladem rdzenia dwuspolgloskowego jest Z-N "ciemny, mroczny" (RS s. 466). Oczywiscie dodaje sie samogloski gdy rdzenie te wystepuja jako konkretne slowa, np. baraz "czerwony" czy bund "glowa", z B-R-Z, B-N-D. Radykaly Kh-Z-D zawieraja ogolna idee "krasnoludzkosci" i mozna je zaobserwowac w takich slowach jak khazad "krasnoludy" i khuzdul "krasnoludzki" ("orkowy" brzmialoby przypuszczalnie *rukhsul). Te same radykaly Kh-Z-D sa najwidoczniej obecne w starej khuzdulskiej nazwie Nargothrondu, Nulukkhizidin, ale dokladne znaczenie tego slowa nie jest znane (zauwaz ze Nulukkizdin w rozdziale 21 Silmarillionu to zla pisownia; patrz WJ s. 180). Najbardziej podstawowe znaczenie Kh-Z-D moze miec cos wspolnego z liczba siedem, porownaj adunaickie hazid (SD s. 428). Krasnoludy pochodzily od Siedmiu Ojcow i dzielily sie na Siedem Rodow - jak wiemy, krasnale (sic!) sa ciagle kojarzone z liczba siedem nawet w bardzo poznej i bardzo dziecinnej mitologii ludzi.


Analiza korpusu

Jak juz wspomniano, nasz khuzdulski korpus jest bardzo niewielki. Jest tam kilka nazw, jak Khazad-dûm i Zirak-zigil, napis na grobie Balina i okrzyk bitewny: Baruk khazad! Khazad ai-mênu! "Topory krasnoludow! Krasnoludy nad toba!"

"Baruk khazad" ma ponoc znaczyc "topory krasnoludow". Baruk jest zwykle podawany jako przyklad czegos podobnego do hebrajskiego "stanu konstrukcji"; stanu w ktorym slowo znajduje sie w pozycji przed rzeczownikiem by wyrazic zwiazek dopelnieniowy: X Y znaczace "Yowy X" lub "X Yka" (por. hebrajskie sus "kon", hammelekh "krol", sus hammelekh "kon krola"). Oczywiscie nie mozemy byc pewni ze baruk to normalna liczba mnoga "topory", a nie specjalna forma zawierajaca dopelniacz. Znaczacym moze byc fakt ze wszystkie inne poswiadczone liczby mnogie zawieraja dluga samogloske: khazād "krasnoludy", rakhās "orkowie", tarāg "brody", shathûr "chmury", ûl "strumienie", dûm "sale, wykopane pomieszczenia". Czy normalna liczba mnoga "topory" brzmialaby *barûk? Shathûr "chmury" moze przedstawiac ogolny wzor z -a-û-. W hebrajskim samogloski slow w stanie konstrukcji sa czesto skracane. Albo, dawszy na to ze u jest wyraznie elementem krasnoludzkim oznaczajacym dopelniacz (Bund-u-shathûr "glowa w/ø chmur(ach)", TI s. 174), wlaczona jest w slowo baruk i wstawiona miedzy drugim i trzecim radykalem? Slowa z trzema prostymi radykalami (1-2-3) maja, jak sie zdaje, formy liczby pojedynczej 1u23 (bund "glowa", rukhs "ork" - radykaly B-N-D, *R-Kh-S) i mnogiej 1a2ā3 (rakhās, porownaj khazād "krasnoludy" i tarāg "brody" z Kh-Z-D i *T-R-G). Poniewaz baruk zdaje sie miec podobna trojspolgloskowa strukture radykalow (*B-R-G), mozemy zapewne dodac do paradygmatu stan konstrukcji w liczbie mnogiej 1a2u3 i odmienic B-R-K "topor", jak nastepuje: liczba pojedyncza - *burk "topor", zwykla liczba mnoga *barāk "topory", liczba mnoga stan konstrukcji baruk "topory + dop." (i podobnie np. *tarug khazād "brody krasnoludow" z poswiadczonej formy tarāg "brody"?). Stan konstrukcji liczby pojedynczej moze miec forme 1u23u (*burku khazād "topor krasnoludow", jesli Bundushathûr to po prostu Bundu Shathûr "Glowa Chmur", pisane razem jako nazwa gory (B-N-D "glowa").

Druga czesc okrzyku bitewnego to khazād ai-mênu! "Krasnoludy sa nad toba", nasze jedyne prawdziwe zdanie. Ai-mê to "nad toba", ai zas krotka forma aya "nad", a mênu biernikiem [w polskim narzednikiem - uw. tlum.] liczby mnogiej zaimka "ty". Jest to zapewne zdanie orzecznikowe, ktore nie zawiera faktycznego khuzdulskiego odpowiednika slowa "sa". Zdania w rodzaju - X Y = "X jest/sa Y" sa powszechne w rosyjskim i wielu jezykach semickich. Moze to popierac teorie odrebnego stanu konstrukcji czasownika, na odroznienie "X Y" znaczacego "X Yka" od "X Y" znaczacego "X jest Y".

Nastepnie mamy tekst ktory pojawia sie po odcyfrowaniu runow na grobie Balina: Balin Fundinul uzbad Khazaddûmu, "Balin syn Fundina, wladca Morii". Imiona Balin i Fundin pochodza od ludzi, tak wiec ich etymologia jest niewazna. To co pozostaje to zakonczenie -ul, tutaj uzyte do utworzenia patronimiki, uzbad "wladca" i dobrze znana nazwa Khazad-dum "Moria" (chociaz w napisie runicznym nie ma odpowiednika myslnika). Wystepuje ona tutaj z zakonczeniem u, ktory oznacza niewatpliwie jakiegos rodzaju dopelniacz. Ale dlaczego potrzeba tutaj zakonczenia, podczas gdy nie trzeba go w baruk khazad "topory krasnoludow"? (nie ma znaczenia czy baruk to wyspecjalizowana forma zawierajaca dopelniacz, czy po prostu "topory"; nawet jesli zawiera element oznaczajacy dopelniacz, ta odmiana ciagle wplywa na pierwsze slowo w konstrukcji, a nie na drugie jak w uzbad Khazaddumu). Najwidoczniej jest to rodzaj dopelniacza podmiotowego, oznaczajacego ze wladca rzadzi Moria, a nie po prostu ze wladca jakos "posiada" Morie (czy moze byc ze *uzbud Khazaddumu nasladowaloby wzor baruk khazad?). Teoria ta znajduje silne poparcie w adunaickim, jezyku Numenoru, ktory wywodzi sie z jezyka ludzi z wplywami khuzdulskiego (SD s. 414). Jezyk ten ma tak zwany forme "obiektywna" z wlaczonym u ktore uzywane jest w zlozeniach, np. gimlu-nitir "rozpalaczka gwiazd" (gimlu- to obiektyw slowa gimli "gwiazda", SD s. 428, por. s. 427). Chociaz ten numenorejski obiektyw jest uzywany tylko w zlozeniach, a nie niezaleznie jak w uzbad Khazadddumu, jego pochodzenie moze byc spokrewnione z khuzdulskim obiektywem.

Jedyny rzeczownik poswiadczony w licznie pojedynczej i mnogiej zostal juz wspomniany: rukhs "ork", l.mn. rakhās. Jak spekulowalismy powyzej, khazād "krasnoludy" i tarāg "brody" moga byc liczbami mnogimi utworzonymi wedlug tego samego wzoru, tak ze rzeczowniki pojedyczne "krasnolud" i "broda" to *khuzd i *turg. Slowo shathûr "chmury" nalezy zapewne do innego wzoru liczby mnogiej niz khazād i rakhās, nie potrafimy wiec zrekonstruowac formy liczby pojedynczej. Mialaby ona zapewne te same radykaly *Sh-Th-R, ale inne samogloski. Inne mnogie rzeczowniki to ûl "strumienie" i dûm "wykopaliska, sale" (moze to byc takze liczba zbiorowa). Czy ma znaczenie fakt ze obydwa zawieraja ta sama samogloske û, jak w shathûr?

Poswiadczono tylko trzy czasowniki: gunud "drazyc pod ziemia, wykopywac, kopac tunel" (oznaczone jako rdzen); felek "ciosac skale" i pokrewne slowo felak, oznaczajace uzywanie narzedzia podobnego do dluta z szerokim ostrzem, albo malej glowni toporka bez drzewca. Slowa felak mozna uzyc takze jako rzeczownika ozmaczajacego takie narzedzie. Por. angielskie hammer (rzeczownik lub czasownik). Przyklad ten wskazuje ze czasowniki khuzdulskie nie zawsze mozna odroznic od innych czesci mowy po samej ich formie.

Mamy kilka przymiotnikow: istnieje samo slowo khuzdul, najwidoczniej znaczace "krasnoludzki", wywodzone od *khuzd "krasnolud", z zakonczeniem -ul, uzywanego takze do tworzenia patronimik: Fundinul = syn Fundina. Mamy takze sigin "dlugi", jak w Sigin-tarāg, "Dlugobrodzi". Jesli rzeczowniki khuzdulskie zgadzaja sie w liczbie [z rzeczownikiem], sigin moze byc liczba mnoga (z drugiej strony w zlozeniach uzywana byc moze podstawowa, nieodmienna forma przymiotnika). Zirak (l.mn *zirik?) moze byc przymiotnikiem "srebrny" wedlug TI s. 174, ale na nastepnej stronie sugeruje sie ze oznacza on zamiast tego "kolec". Mozliwe ze przymiotnik wystepuje po opisywanym przez niego rzeczowniku (chociaz nie w zlozeniach takich jak "Dlugobrodzi"); patrz nizej.

W zlozeniach porzadek elementow jest taki sam jak w angielskim: Khazad-dum "Kopalnia Krasnoludow", Kibil-nala "Srebrna Zyla", Kheled- zaram (Szklane Jezioro; co do preferencji takiego tlumaczenia nad "J. Zwierciadlane" patrz lista slow), Gabil-gathol "wielka forteca". Sigin-tarag "Dlugobrodzi". Nazwa Zirak-zigil "srebrny kolec" (Kelebdil, Srebrna Igla" pasuje do tego wzoru (TI s. 174), ale Tolkien zdecydowal, jak sie zdaje, ze zirak znaczy "kolec", a zigil "srebrny", a nie odwrotnie. W tym przypadku slowo to mogloby byc polaczeniem w "stanie konstrukcji" tak jak zdaje sie byc baruk khazad: zirag zigil "srebr(ny) kolec" (konstrukcja ktora Frodo, naturalnie nie wiedzacy nic o khuzdulskim, uznal za zlozenie i pisal Zirak-zigil, Zirakzigil). Jesli zigil to przymiotnik "srebrny", a nie rzeczownik, konstrukcja ta moze sugerowac nastepstwo przymiotnikow po opisywanych rzeczownikach.

Poswiadczono tylko jeden zaimek: mênu, biernik [narzednik] l.mn. "wami" (WR s. 20).

Mamy tylko dwa przyimki, aya "nad" (WR s. 20, zredukowana forma ai w ai-mênu "nad wami") oraz u (oznacza miejscownik/dopelniacz; poswiadczone tylko we wnetrzu zlozen, Bundushathur "Glowa (w) Chmur(ach)", nazwa gory Chmurna Glowa, sindarinskie Fanuidhol).

Niewiele mozemy powiedziec o slowotworstwie. Jeden wzor tworzenia wyrazow wydaje sie byc formy 1a23ûn, gdzie 1, 2, 3 reprezentuja trzy radykaly. Znaczeniem zdaje sie byc po prostu "osoba, rzecz lub miejsce charakteryzowana poprzez znaczenie rdzenia": Nargûn "Mordor, Czarny Kraj" z radykalow N-R-G "czarny" i Tharkun "czlowiek z laska", krasnoludzkie imie Gandalfa (radykaly *Th-R-K "laska?"). Jesli Z-Gh-L faktycznie sa radykalami czasownika "wojowac", a Azaghāl znaczy "wojownik", mamy wzor oznaczajacy sprawce czynnosci: a1a2ā3. Slowo khuzdul "krasnoludzki" moze podpierac istnienie wzoru przymiotnikowego 1u23ul. Ale jak zaznaczono powyzej, -ul moze byc po prostu zakonczeniem przymiotnika dodanym do liczby pojedynczej rzeczownika *khuzd "krasnolud". Porownaj patronimike Funidnul. Jesli by tak bylo, nie ma potrzeby stwarzac wzoru 1u23ul ktory zawieralby oryginalne radykaly.

Przymiotniki takie jak baraz "czerwony" (B-R-Z) czy sigin "dlugi" (*S-G-N) wyraznie reprezentuja wzory przymiotnikowe 1a2a3 oraz 1i2i3i (chociaz kibil "srebro" zdaje sie byc rzeczownikiem).

Slowo Mazarbul, jak w "sala Mazarbul" (Sala Zapisow) zdaje sie przedstawiac jakas bardziej zlozona derywacje. Jesli -ul to po prostu zakonczenie przymiotnikowe omawiane powyzej (co oznaczaloby ze dopelniacz w tlumaczeniu jest nadmiarowy), zostaje nam mazarb "zapis(y?)". Czy moglby to byc rodzaj przeszlego imieslowu, albo odpowiadajacego rzeczownika, albo czasownika "zapisywac" (radykaly prawdopodobnie *Z-R-B)? Jesli tak, mamy wzor ma1a23.


Lista slow krasnoludzkich

(oparta w wiekszosci na liscie ulozonej przez Lise Star ktora ukazala sie w Tyalie Tyelellieva, nr 4 s. 22; ona z kolei dziekowala Jimowi Glllogly, Alberto Monteiro i Anthony'emu Appleyardowi za pomocne uwagi i sugestie). Wylaczylem imie Balin, ktore, mimo ze pojawia sie w napisie na grobie Balina, jest imieniem z jezyka ludzi. Wlaczylem Fundinul, chociaz tylko zakonczenie -ul jest faktycznie khuzdulskie. Wylaczylem Dushgoi "Minas Morgul", ktore jest niewatpliwie slowem z jezyka orkow, ale niewatpliwie zdaje sie zawierac element dush *"ciemny, czarny", ktory pojawia sie takze w Buzundush, krasnoludzkiej nazwie rzeki Morthondy [Czarnego Korzenia].

aglāb - "(mowiony) jezyk" (WJ s. 395). Zapewne zawiera to te same radykaly G-L co inglishmêk
ai-menu - "nad wami" (WP III.7 Dodatek F), z ai, zredukowana forma aya, i mênu (WR s. 20)
Azaghāl - imie wladcy krasnoludow z Belegostu (Silmarillion rozdz. 20)
[Azanûl - forma ktora Tolkien, jak sie zdaje, zastapil Azanulbinazar (RS s. 466)]
Azanulbizar - "Dolina Mrocznych Strumykow" (WP II.4, przelozona przez M. Skibniewska jako 'Dolina Dimrilla (!)' - przyp. tlum.) W A Tolkien Compass Tolkien zaznacza ze "forma we Wspolnej Mowie jest dokladnym tlumaczeniem: dolina mrocznych (cienistych) strumykow ktore biegly wzdluz zbocza gory". Patrz tez RS s. 466. Zawiera elementy Z-N, ûl, bizar
aya - "nad" (WR s. 20). Zredukowana forma ai w ai-mênu "nad wami"
baraz - "czerwony?" w Barazinbar, TI s. 174. Baraz "?Czerwony", krotsza nazwa Barazinbaru (WP II.3)
Barazinbar - "Czerwony Rog", jedna z gor nad moria, sindarinskie Karadhras (WP II.3)
baruk - "topory + dop." (WR s. 20). Baruk khazad "topory krasnoludow" (Dodatek F). Mozliwie stan konstrukcji liczby mnogiej od *burk "topor"
bizar - "dolina" (RS s. 466) w Azanulbizar
B-N-D - radykaly slowa bund (TI s. 174)
B-R-Z - radykaly slowa baraz (TI s. 174)
bund "glowa" (TI s. 174). W Bundushathur
Bundushathur - "Chmurna Glowa", jedna z gor nad Moria, w sindarinskim Fanuidhol (WP II.3); elementy to Bund-u-shathur "Glowa (w) chmur(ach)" (TI s. 174)
Buzundush - "Morthonda, Czarny Korzen" (TI s. 167)
dûm - "wykopaliska, sale, palace", badz to prawdziwa liczba mnoga badz pojedyncza zbiorowa (w Khazad-dum)
felek - "ciosac skale" (oznaczone jako rdzen; jego radykaly to zapewne *F-L-K
felak - (rzecz.) narzedzie podobne do dluta o szerokim ostrzu, albo malej glowni topora bez drzewca, do ciecia kamienia; (czas.) uzywac takiego narzedzia (PM s. 352)
felakgundu - tez zasymillowane felaggundu "rebacz jaskin" (przydomek nadany Finrodowi z powodu jego umiejetnosci w lzejszej obrobce kamienia, przystosowany w sindarinskim jako Felagund; PM s. 352). Usuwa to zapewne w cien haslo PHELEG w Etymologiach (LR s. 381), gdzie Tolkien podaje dla tego przydomka etymologie elficka.
Fundinul - przetlumaczone "syn Fundina", doslownie zapewne rodzaj przymiotnika pochodzacego od tego imienia (samego w sobie z jezyka ludzkiego, nie khuzdulskiego)
gabil - "wielki", wyodrebnione z Gabilgathol
Gabilān - nazwa rzeki Sirion (WJ s. 366). Zawiera zapewne gabil "wielki", por. Gabilgathol.
Gabilgathol - "Wielka Forteca" (Silm. rozdz. 10, LR s. 274)
Gamil Zirak - imie krasnoludzkiego kowala, mistrza Telchara z Nogrodu (NO s. 76). Sugerowana interpretacja to "stare srebro" lub "stary kolec"; patrz zirak.
gathol - "forteca", wyodrebnione z Gabilgathol
gundu - "podziemna sala" (od rdzenia gunud, PM s. 352). Czy jakas forma tego rzeczownika pojawia sie w nazwie gory Gundabad, oznaczonej jako "z pochodzenia khuzdulska"? (PM s. 301)
gunud - "drazyc pod ziemia, wykopywac, robic tunel" (PM s. 352, por. 365), oznaczone jako rdzen. Por. gundu powyzej.
Ibun - imie jednego z synow Mima (Silm rozdz. 21, NO s. 102)
iglishmêk - kod migowy uzywany przez krasnoludy (WJ s. 395) Por. aglāb
inbar - "rog"; radykaly podane jako M-B-R, zauwaz oczywista dyssimilacje mb > nb (TI s. 174). W Barazinbar
Kazaddûm - nieortodoksyjna pisownia Khazad-dûm (RS s. 467). Nie nalezy jej zapewne uznawac za wyrazne stwierdzenie nieodrebnosci k i kh jako fonemow.
K-B-L - radykaly slowa kibil, oznaczajacego srebro (TI s. 174)
khazād - "krasnoludy", ich wlasne okreslenie (Dodatek F). L.p. khuzd? W khuzdul "krasnoludzki" i zapewne takze Nulukkhizidin "Nargothrond" (Silm rozdz. 21)
Khazad-dûm - "Kopalnia Krasnoludow", Moria (WP II.3)
Khazād ai-menu! - "krasnoludy sa nad wami!", krasnoludzki okrzyk bojowy (Dodatek F)
kheled - "szklo", w Kheled-zāram "Jezioro Zwierciadlane", dosl. "szklane" (Silm Dod, haslo khelek-; patrz tez A Tolkien Compass, s. 190)
Khīm - imie jednego z synow Mima (Slim rozdz. 21)
[Khuzûd - "krasnoludy", zmienione przez Tolkiena na khāzad (LR s. 274, 278)
kibil - "srebro" (TI s. 174). Radykaly K-B-L; TI s. 174 sugeruje ze slowo to spokrewnione jest z quenejskim telpe, ale faktyczna pozyczka nastapic musiala raczej z sindarinskiego keleb (i musiala byc calkiem pozna, bo nawet w czasach starosindarinskiego slowo to brzmialo kelepe (LR s. 367, bez zmiany p po samoglosce na b; forma pierwotno-quendianska *kyelepê). Khuzdulskie kibil odwrocilo kolejnosc ostatnich dwoch spolglosek keleb.
Kibil-nāla - "Srebrna Zyla" (WP II.3), rzeka Kelebrant
Mahal - krasnoludzkie imie Aulego (Silm rozdz. 2)
Mazarbul - "zapis(ow)". Sala Mazarbul rowna jest "Sali Zapisow" (WP II.5, Listy s. 186). Jesli -ul to khuzdulskie zakonczenie przymiotnikow, dopelniacz w translacji moze byc wcale zbedny.
M-B-R - radykaly slow inbar "rog" (zauwaz oczywista dyssymilacje mb > nb) (TI s. 174)
menu - "ty (w bierniku)" (WR s. 20)
Mīm - imie Malego Krasnoluda (Silm rozdz. 21)
-nāla - wedlug TI s. 175 znaczenie tego slowa jest nieznane, ale jesli khuzdulska nazwa Kibil-nāla ma takie samo znaczenie jaki sindarinska Kelebrant, Srebrna Zyla, mozna przyjac ze oznacza "sciezka, bieg (rzeki)" TI s. 174
Narag-zāram - "?Czarne Jezioro". Zawiera radykaly N-R-G (RS s. 466)
Nargûn - "Mordor"; zawiera radykaly N-R-G "czarny" (RS s. 466)
N-R-G - radykaly slowa oznaczajacego czern (samogloski niepodane); w Nargûn "Mordor, Czarny Kraj" (RS s. 466). Odrebne slowo "czarny" brzmiec moze *narag, por. baraz "czerwony" z B-R-Z
Nulukkhizdīn - "Nargothrond" (WJ s. 180), zle napisane Nulukkizdin w Silm rozdz. 21. Zmienione przez Tolkiena z Nulukkhizdûn. Zawiera zapewne radykaly Kh-Z-D "krasnolud"
Rukhs - "ork", l.mn. Rakhās (WJ s. 391)
Sharbhund - "?Lysa Gora", nazwa Malych Krasnoludow Amon Rhudh (NO s. 98). Czy bhund to oboczna forma bund?
shathûr - "chmura/y"; Shathûr krotsza nazwa Bundushathûr, jednej z gor nad Moria (WP II.3 TI s. 174)
Sigin - "dlugi", w Sigin-tarāg (PM s. 321) Jesli przymiotniki khuzdulskie zgadzaja sie w liczbie [z rzeczownikiem], moze to byc forma liczby mnogiej (albo pojedynczej, preferowanej w zlozeniach).
Sigin-tarāg - "Dlugobrodzi" (PM s. 321)
tarāg - "brody" w Sigin-tarāg (PM s. 321). l.p. * turg ?
Tharkûn - krasnoludzkie imie Gandalfa, znaczy podobno "czlowiek z laska" (WP IV.5, NO s. 353)
Tumunzahar - "Hollowbold", krasnoludzka nazwa Nogrodu (Slim rozdz. 10)
-u - lacznik w Bundushathur oznaczajacy "w/(dop)", Bund-u-shathur "Glowa (w) Chmur(ach)" (TI s. 174), Uzbad Khazad-dûm u "Wladca Morii" (WP II.4)
[Udushinbar - forma ktora Tolkien zastapil przez Bundushathur (TI s. 174)]
ûl - "strumienie", w Azanulbizar (RS s. 466)
-ul - mozliwy przyrostek przymiotnikowy (khuzdul, "krasnoludzki", Fundinul "[syn] Fundinowy")
[Uruktharbun - nazwa Morii? (mozliwie zastapiona przez Khazad-dum, RS s. 458)
Uzbad - "wladca" (WP II.4)
zāram - "szklo" (Narag-zāram i Kheled-zaram, RS s. 466)
Z-G-L - radykaly slowa zigil (TI s. 174)
zigil - badz to "kolec (mniejszy i cienszy niz rog)"; TI s. 174 badz slowo oznaczajace "srebrny" (TI s. 175) - zlozenie Zirak-zigil ma ponoc oznaczac "Srebrny Kolec", ale nie jest do konca jasne ktory element znaczy "srebrny" a ktory "kolec"
zirak - badz to "srebrny" (kolor, nie metal) badz "kolec"; patrz zigil (TI s. 174 vs. 175). Zirak, skrocona nazwa Zirak-zigil (WP II.3) Byc moze takze w Gamil Zirak
[Zirakinbar - "Srebrny Rog" (patrz inbar; forma zastapiona najwidoczniej przez Zirak-zigil - "Srebrna Igla". (SD:45)]
Zirak-zigil - "Srebrna Igla", jedna z gor nad Moria (sind. Kelebdil)
Z-N - radykaly slow oznaczajacych "ciemny, mroczny" (RS:466). W Azanulbizar
Z-R-K - radykaly slowa zirik (TI s. 174)

Spis tresci Ardalambion

(c) 1997 Helge Kåre Fauskanger
e-mail, all rights reserved.

Polski przeklad (c) 1997 Gwidon S. Naskrent.


J.R.R. Tolkien - Polska Strona Domowa

www.lodz.tpsa.pl

Data ostatniej modyfikacji (Last modified): 1997.10.03.