Mowę Telerich z Amanu uważali niektórzy za dialekt quenyi, ale sami Teleri uznawali ją za odrębny język, lindalambe albo "mowę Lindarów". W Amanie mówiący telerińskim przewyższali liczbą mówiących quenyą Vanyarów i Noldorów, ale Teleri i ich język nie miał odegrać znaczącej roli w historii Ardy. Teleriński i quenya była zapewne językami obustronnie zrozumiałymi, ale ich fonologia różniła się znacznie, przy czym teleriński był o wiele bardziej konserwatywny niż quenejski (O Finarfinie, mówiący noldorską quenyą, mówi się że nauczył się telerińskiego, co wyraźnie oznacza że był to język znacząco różny od jego własnego - NO s. 229). Teleriński z Amanu był najlepiej zachowanym potomkiem wspólnego telerińskiego, języka którym mówili Teleri w czasach Wielkiego Marszu z Kuivienen i w Beleriandzie, zanim wielu z Trzeciego Klanu udało się za Morze. W samym Śródziemiu wspólny teleriński wydał nandoriński i sindariński.
W przynajmniej jednym wypadku słowo telerińskie przeniesiono do queny. Potomek w prostej linii pierwotnoelfickiego *keyelepe "srebro" przeszedł jako telpe (lub telepi) do telerińskiego i tyelpe do quenyi. Niemniej jednak "w quenejskim forma [telerińska] telpe stała się zwyczajowa, poprzez wpływ telerińskiego, Teleri bowiem cenili srebro nad złoto, a ich zręczność w kowaniu srebra cenili nawet Noldorowie. Tak więc częściej używano nazwy Telperion niż Tyelperion jako nazwy Białego Drzewa Valinoru" (NO s. 266).
Podczas gdy quenejski uważa się za język najmniej zmieniony od czasów oryginalnego języka wymyślonego przez elfy w Kuivienen, wydaje się że zaszczyt ten należy się faktycznie telerińskiemu, przynajmniej rzecz biorąc fonologicznie. Fonologia telerińskiego jest w wielu przypadkach bardzo konserwatywna. Dla przykładu, początkowa zbitka *sp z pierwotnoelfickiego pozostała niezmieniona, jak w spanga "broda" z rdzenia SPANAG. Żaden inny język eldariński prócz nandorińskiego nie zachował tej zbitki; i sindariński i quenya zmieniły ją na f. Podczas gdy quenejski zmienił początkowe b i d na v i l (a czasami n), odpowiednio, dźwięki te pozostały niezmienione w telerińskim: Bala odpowiadało quenejskiemu Vala (pierwotne *Bálâ), delia "iść" quenejskiemu lelya (pierwotne *del-ja, WJ s. 360). D po spółgłosce przechodziło w r w quenejskim, ale w telerińskim pozostawało bez zmian; pierwotne *awada "stąd" dało quenejskie oar i telerińskie avad. Wewnątrzsłowna zbitka *kt również pozostała niezmieniona, podczas gdy w quenyi przeszła w ht (por. telerińskie hekta "odrzucać" z quenejskim pokrewnym słowem hehta). Słowo gáialá "okropny, straszny" zawiera absolutnie unikalny przykład długiej samogłoski na końcu wyrazu (takie samogłoski bywały częste w pierwotnym języku), która zachowała się w późniejszym języku eldarińskim; pierwotne *gâyalâ (moja rekonstrukcja). W quenyi samogłoski takie uległy skróceniu, w sindarińskim zostały stracone. Mimo to wydaje się że długie końcowe samogłoski normalnie ulegały w telerińskim skróceniu, tak samo jak w quenyi, por. aráta, nie *arátá z pierwotnego *arâtâ "szlachetny" (PM s. 363).
Główne zmiany fonologiczne to zmiana (we wspólnym telerińskim) KW na P (Pendi > Quendi) oraz uproszczenie początkowych *ñg oraz *mb do g i b (początkowe *nd zapewne przeszło w d, jak w sindarińskim, ale nasz mały korpus nie zawiera takiego przykładu). Quenejski uprościł te zbitki do ñ < n oraz m (telerińskie golodo równa się quenejskiemu Ñoldo, Noldo, pierwotne *ngolodo; telerińskie bar "dom" = quenejskie mar, pierwotne *mbar). Teleriński uprościł początkowe *ny do n, por. telerińskie nelli *"śpiewacy" z quenejskim nyedli (w Fallinelli). Pierwotne *ky przeszło w t, prawdopodobnie via ty, ciągle zachowane w quenyi. Sekwencja *dl najwidoczniej zasymilowała się do ll, *edlo (WJ s. 363) przeszło w Ello. Zauważyć można iż w słowie engole "mądrość" (rdzeń NGOL) samogłoska e wykształciła się przed wyraźnie sylabicznym ñ w quenejskim tą samogłoską było i (ingole, WJ s. 383, por. PM s. 360; por. też telerińskie endo z quenejskim indyo, oba z rdzenia NGYO). Pierwotne początkowe *w przeszło w v, np. vilverin "motyl" z rdzenia WIL; porównaj przedrostek vo-, pochodzący do WO. Ta sama zmiana wystąpiła między samogłoskami, *kawâ "dom" (moja rekonstrukcja) dało kava (quenejskie koa - przejście *áwa, *áua w oa nie nastąpiło w telerińskim). Według WJ s. 367 "v pozostało dźwiękiem w" - to znaczy że nie nastąpiła żadna prawdziwa zmiana, ale tylko iż różnią się reprezentacje /w/ w regułach pisowni pierwotnoquenejskiego i telerińskiego? Coś pomiędzy spółgłoską i samogłoską, półsamogłoska /w/ przeszła w pełną samogłoskę u; porównaj quenejskie Olwe, vanwa z telerińskim Olue, vanua. Podobnie pierwotne *y (pisane j przez Tolkiena) przeszło w i, pierwotne *delja "iść" dało della (w kontraście do quenejskiego lelya). Imię Findo "Thingol" sugeruje że telerińskim odbiciem pierwotnego *th było f, przynajmniej na początku wyrazu: słowo bredele "drzewo buku" z BERETH zdaje się zaznaczać że po samogłosce *th przechodziło raczej w d - czy w tej pozycji wszystkie beżdźwięczne spółgłoski warte nieaspirowane przechodziły w dźwięczne zwarte w tej pozycji? Początkowe *ph przeszło w f, jak w ferne z PHEREN, tak więc rdzenie w rodzaju THIN i PHIN musiały ulec w telerińskim złączeniu.
Kwestia synkopy: dnia 12 XII 1972 (bardzo późno = bardzo godne zaufania) Tolkien napisał do Richarda Jeffreya: "Masz oczywiście rację widząc iż [quenejskie i sindarińskie] słowa oznaczające 'srebro' wskazują na oryg[inalną formę] *kyelepê : quenejskie tyelpe (z regularną synkopą drugiego e), sindarińskie keleb i telerińskie telepi (w tel[erińskim]) synkopa drugiej samogłoski w sekwencji dwóch krótkich samogłosek tej samej jakości nie była regularna, ale występowała w słowach znacznej długości, takich jak Telperion)" (Listy, s. 346). Zarówno zgadza się to i zaprzecza materiałowi z o wiele wcześniejszych Etymologii z okresu poźnych lat trzydziestych. Pod rdzeniem NGOL znajdujemy niezsynkopowaną formę golodo jako telerińskie słowo oznaczające Noldo (pierwotne ñgolodô, PM s. 360; WJ s. 383). W Etymologiach jednakże telerińskie słowo oznaczające "srebro" podane jest jako telpe (TYELEP/KELEP), a nie telepi. W eseju Quendi and Eldar z około 1960 telerińskie słowo oznaczające Noldo podane jest w zsynkopowanej formie goldo (WJ s. 383), nie golodo. Musimy przyjąć powyższą bardzo późną informację z Listów i odrzucić formę goldo, tym bardziej że niezsynkopowane golodo pojawia się ponownie w eseju napisanym nie wcześniej niż 1960 (PM s. 360). Niemniej, złożenia goldogrin oraz goldolambe jako telerińskie określenia quenyi mogą pozostać, będąc "słowami znacznej długości", tak że golodo skraca się, tak samo jak telepi [skraca się] w nazwie Telperion. Zauważ że telerińskie imię Galadrieli brzmiało Alatariel, i zostało jej nadane przez jej telerińskiego ukochanego Teleporno/Keleborna, a zsynkopowało się do Altariel po przystosowaniu do quenyi (chociaż prawidłowa quenejska forma brzmiałaby Ñaltariel, PM s. 347). Większość dowodów więc popiera tezę iż słowa telerińskie nie ulegały zwykle synkopie.
Liczba mnoga: zakończenie mnogie brzmiało zapewne -i we wszystkich przypadkach: el "gwiazda", l.mn. eli; ello "elf, Elda", l.mn. elloi. Quenejski posiada takie samo zakończenie, jak w słowach Quendi, Teleri, ale zakończenie -r przeważa w przypadku rdzeni kończących się na inne samogłoski niż e, jak w słowach Valar, Noldor. Teleriński używa -i także w przypadku takich rdzeni; porównaj quenejskie Lindar z telerińskim Lindai. Według PM s. 402 mnogie zakończenie -r było innowacją która powstała po raz pierwszy w quenyi Noldorów i została później przejęta przez Vanyarów, ale najwiodczniej nigdy nie dostała się do telerińskiego. Teleriński być może używał -i także w formach liczby mnogiej czasowników: el sila "gwiazda świeci", *eli silai "gwiazdy świecą".
Zakończenia przypadków: teleriński miał to samo zakończenie dopełniacza co quenya, -o. Był on "szerzej używany niż w czystym quenejskim, tj. w większości przypadków w którym angielski użyłby końcówki -s, albo słowa of". W odróżnieniu od systemu quenejskiego -o nie przeszło w -on w liczbie mnogiej (przypuszczalnie dodawano je po prostu do rdzenia liczby mnogiej na -i, tak że dop. l.mn. od el brzmiał *elio). Zakończenie allativusa -na (quenejskie -nna) zostało poświadczone w słowie lumena z telerińskiego odpowiednika elen sila lumenn' omentielvo: el sila lumena vomentienguo. Por. -na sindarińskiego Tuorna *"do Tuora".
Czasowniki: znamy tylko kilka. Czas przeszły słowa delia - "iść" podano jako delle, utworzony najwidoczniej bezpośrednio z rdzenia del-; quenejskie czasowniki o wzorze (C)VC także tworzą swój czas przeszły zakończeniem -le gdy ostatnią spółgłoską jest l, np. wil "lecieć", wille "poleciał"). Czas teraźniejszy oznacza zapewne zakończenie -a, jak w síla "świeci", identyczne z formą quenejską. Tak jak w quenyi podstawowe rdzenie czasowników wydłużają, jak się zdaje, swoją samogłoskę rdzeniową w czas teraźniejszym; stąd formą jest síla, nie **sila (rdzeń SIL). Quenejskie zakończenie czasu przeszłego -ne jest prawidłowe prawdopodobnie i wtelerińskim, tak że czas przeszły słowa hekta "odrzucać" to *hektane (quenejskie hehta-, hehtane), ale zakończenia tego nie poświadczono w naszym małym korpusie. Czas przeszły dokonany (bardzo nieregularnego) czasownika auta- "odchodzić" podano jako avánie, co sugeruje że sztuczka z dołączanie przedrostka do samogłoski rdzeniowej jako dodatkowego znacznika dokonalności używana jest w telerińskim tak samo jak w quenyi. Formy trybu rozkazującego mają najwidoczniej zakończenie -a, jak w quenejskim (ela! "zobacz!").
Zaimki: znamy jeden zaimek nieosobowy pen "ktoś, jakaś osoba". Zakończenie zaimkowe -n "ja", znane także z quenyi, widoczne jest w słowie aban "odmawiam". Poświadczono dwa zakończenia dzierżawcze: -ria "jego" w kavaria *"jego dom" (WJ s. 369) oraz *-ngua "nasz" (liczba podwójna włączeniowa), poświadczone tylko z zakończeniem dopełniacza -o w vomentieguo "naszego spotkania" (WJ s. 407). Zakończenie -ria zawiera w sobie najprawdopodobniej także znaczenie "jej", tak samo jak quenejskie -rya. Konstrukcji z zakończeniami dzierżawczymi używano często zamiast zakończenia dopełniacza w przypadku pojedynczego posiadacza: "dom Olwego" wyrażonoby zwykle jako kavaria Olue "dom jego, Olwego" zamiast kava Olueo. Podobna konstrukcja jest również prawidłowa w quenejskim. Związki dopełniaczowe można było także wyrazić samym szykiem wyrazów: kava Olue lub (starsze) Olue kava - ale takie konstrukcje były zapewne mniej powszechne.
Derywacja: przymiotnikowe zakończenie -ia widoczne jest w arpenia, przymiotniku pochodzącym od rzeczownika arpen "szlachetny (człowiek)". Zakończenie -ima "-alny", dobrze znane z quenyi, występuje w słowie abapetima "nie do wypowiedzenia, niewypowiadalny".
Szyk elementów w złożeniach: w PM s. 346 informuje się nas iż "porządek elementów w złożeniach, zwłaszcza nazwach własnych, pozostał całkiem swobodny we wszystkich trzech językach eldarińskich [quenyi, telerińskim, sindarińskim - czyżby Tolkien zapomniał o nandorińskim?], quenya jednak preferowała (starszy) szyk w którym rdzenie przymiotnikowe pojawiały się z przodu, podczas gdy w sindarińskim i telerińskim elementy przymiotnikowe często występowały na drugim miejscu, zwłaszcza w późno utworzonych nazwach, zgodnie ze zwykłym umiejscawianiem przymiotników w normalnym toku mowy tych języków". Z tego powodu nazwy telerińskie były czasem łatwiejsze do zsindarynizowania niż czysto quenejskie, jak Findarato i Angarato (z elementem przymiotnikowym arato [patrz arata w liście słów] na końcu), które w sindarińskim przeszły w Finrod i Angrod.
Długie samogłoski oznaczono akcentami; w źródłach używa się makronów. Nie użyto tutaj dierezy; w źródłach oznacza ona kilka końcowych e w słowach z PM (Alatárielle, rielle, Olwe), ale nie używa jej się w słowach telerińskich gdzie indziej. W PM s. 365 mówi się że teleriński posiadał "duży zasób słów związanych z morzem", jak możnaby się spodziewać po języku Morskich Elfów, ale w naszym małym korpusie znajduje się ich bardzo niewiele.
aba - przedrostek oznaczający coś zakazanego: abapétima "niewymawialny"
(WJ s. 371)
abá - "nie [rób]!" (WJ s. 371)
aban - "odmawiam, nie chcę" (WJ s. 371)
aipen - "jeśli ktokolwiek" (WJ s. 375, por. 372)
alata - "promienienie, błyszczące odbicie" (PM s. 347)
alpa - "łabędź" (ALAK, NO s. 265)
anga - "żelazo" PM s. 367
arpen - "szlachetny (człowiek)"; arpenia odpowiada przymiotnikowi
*"szlachetny" (WJ s. 375)
Alatáriel, Alatárielle - "Galadriela", "panna uwieńczona girlandą
jasnych promieni" (alata+rielle) (PM s. 347, NO s. 266)
Angaráto - "Angrod" (PM s. 346)
aráta - "szlachetny" (najwidoczniej uosobione aráto w Angaráto, Findaráto) -
PM s. 363
au - także avad, "z, stąd" jako przedrostek czasowników (WJ s. 367 por. 365)
Audel - "elf który odszedł ze Śródziemia" l.mn. Audelli (WJ s. 364,
por. 360, 376)
auta - "odejść". Czas przeszły váne oraz przeszły dokonany avánie
w bardziej abstrakcyjnym sensie "zgubić się", vante i avantie w
konretnym znaczeniu "odejść"; imiesłów czasu przeszłego vanua (WJ s. 367,
por. 366)
avad - *"z, stąd" (WJ s. 367, por. 366)
avánie - patrz auta
avantie - patrz auta
bá - okrzyk odmowy: "nie chcę" lub "nie [rób]" (WJ s. 371)
Bala - "Vala" (BAL)
bar - *"dom", wydorębnione z Hekulbar, Hekellobar
Baradis - "Varda" (zmienione przez Tolkiena z Barada) - BARAD, BARATH
belca - "ogromny, nadmierny" (BEL, tam pisany belka, ale litery k używano
we wszystkich słowach w Quendi and Eldar we WJ)
belda - "silny" (BEL)
belle - "siła (fizyczna)"
branda - "wysoki, szlachetny, czysty" (BARAD)
bredele - "drzewo buku" (także ferne, BERETH)
búa - "służyć" (BEW)
búro - "wasal" (BEW)
delia - "iść, postępować", czas przeszły delle, WJ s. 364
él - "gwiazda", l.mn. *éli. Por. powitanie él síla lúmena vomentienguo
"gwiazda świeci nad godziną naszego spotkania" (WJ s. 362, 407)
ela! - *"patrz!", wykrzyknik rozkazujący, kierujący wzrok na jakiś
faktycznie widoczny obiekt (WJ s. 362)
elen l.mn. elni - "gwiazda", archaiczne i poetyckie (WJ s. 362)
Ella - okazjonalny wariant Ello, używany "w pozycji quasi-przymiotnikowej
(np. jako pierwszy element w luźnych lub dopełniaczowych złożeniach),
jak Ellálie "lud elfów" (quenejskie Eldalie) - WJ s. 362, 375
Ello - quenejskie Elda, Wysoki Elf (l.mn. Elloi, WJ s. 376). Por. Ella,
Ellalie (WJ s. 364, 375)
endo - "wnuk, potomek" - NGYO/NGYOM
engole - "mądrość" (używana najczęściej na określenie szczególnej
"mądrości" posiadanej przez Noldorów) - WJ s. 383
epe - "powiedział, mówi" - słowo wprowadzające cytaty, bez formy
czasowej (WJ s. 392)
eve - "osoba, ktoś (nienazwany)" (PM s. 340)
Fallinel - "elf teleriński", l.mn. Fallinelli (NYEL)
felga - "jaskinia" (PHELEG, z którego to rdzenia pochodzi także
sindarińskie nazwanie Felagund, ale Tolkien tłumaczył je później jako
pożyczkę z krasnoludzkiego, co zapewne usunęło PHELEG i wszystkie słowa
od niego pochodzące)
ferne - "buk" (także bredele) (PHER/PHEREN)
Findaráto - "Finrod" (PM s. 346)
Findo - "Thingol" (THIN)
gáia - "przerażenie, wielki strach" (PM s. 363)
gáialá - "okropny, ohydny" (PM s. 363 por. 347)
gaiar - "Morze" (PM:363)
glada - "śmiech" - PM s. 359 por. 343
góle - "długie studia" - (WJ s. 383)
Goldórin, Goldolambe - *"język Noldorów" = quenya, WJ s. 375
golodo - "Noldo" (NGOL), PM s. 360 (zsynkopowana forma goldo występująca w
WJ s. 383 używana tylko w złożeniach)
heka! - "odejdź, odsuń się!" (WJ s. 365 por. 364)
heko - przysłówek i przyimek "pomjając, nie licząc, wyłączając,
z wyjątkiem" (WJ s. 365, por. 364)
hekta - "odrzucić, opuścić" (WJ s. 365)
Hekello - "elf [Ello] który został w Beleriandzie", *"Sinda", l.mn,
Hekelloi (WJ s. 365, 376)
Hekulbar, Hekellubar - "Beleriand", dosłownie "dom Hekello[i]" (WJ s. 365)
hekul, hekulo - "ktoś zagubiony lub porzucony przez przyjaciół, wyrzutek,
wygnaniec, wyjęty spod prawa" (WJ s. 365)
ho - "z" (przedrostek czasownikowy; WJ s. 369 por. 368)
kan - "zawołać, wykrzyknąć" albo "wezwać lub nazwać kogoś" (PM s. 362)
káno - "herold" (PM s. 362)
kava - "dom" (WJ s. 369)
Kalapendi - quenejskie Calaquendi, Elfy Światła (WJ s. 362)
kiriáran - "król-marynarz", zapewne złożenie *kiria "statek" i *aran
"król" (quenejskie, kirya, aran) - PM s. 341
ilpen - "każdy" (WJ s. 375 por. 372)
lambe - "język" (wyodrębnione z lindalambe) - WJ s. 371
Lindai - *"Śpiewacy", nazwa Telerich na ich samych, quenejskie Lindar.
L.p. *Linda (WJ s. 382)
Lindalambe - *"język Lindarów" = teleriński (WJ s. 371)
Lindárin - *"lindariński" = teleriński (WJ s. 371)
lúme - "godzina", poświadczone tylko w formie allativusa lúmena (WJ s.
407)
Moripendi - quenejskie Moriquedni, Ciemne Elfy, ale nieużywane przez
Telerich względem ich eldarińskich pobratymców w Śródziemiu (Sindarów
i Noldorów), tak więc w telerińskim termin ten musiał oznaczać Avarich
(WJ s. 362, 371)
nelli - *"śpiewacy", wyodrębione z Fallinelli. L.p. *nel? *nelle?
-o - zakończenie dopełniacza (WJ s. 369)
Olue - "Olwe" (ale PM s. 357 podaje Olwe) - WJ s. 369
pár - "pięść" - PM s. 318
pen - "ktoś, jakaś osoba" (jako zaimek), także -pen "w kilku starych
złożeniach" (WJ s. 362)
Pendi - quenejskie Quendi, w telerińskim używane tylko w l.mn., "uczone
słowo historyków" (WJ s. 375). "Mędrcy noldorińscy zapisali iż słowa Pendi
używali Teleri tylko w swych najwcześniejszych dziejach, ponieważ
uważali że oznacza ono 'biedni, z brakami' (*PEN), odnosząc się do
ubóstwa i ignorancji pierwszych elfów" (WJ s. 408)
pet - rdzeń "mówić", poświadczony tylko w abapétima "niewypowiedzialny"
ría "wieniec, girlanda" (PM s. 347)
rielle (-riel ) - "panna uwieńczona [świąteczną] girlandą" (PM s. 347)
síla "świeci", czas teraźniejszy (WJ s. 407)
Soloneldi - "Teleri" (=Fallinelli) (SOL)
spalasta - "pienić się, burzyć" (PHAL/PHALAS)
spanga - "broda" (SPANAG)
spania - "chmura" (SPAN)
telepi - "srebrny" (Listy s. 346, ale Etymologie (KYELEP/TELEP) oraz
PM s. 356 podają telpe)
Teleporno - "Srebrnowysoki" - sindarińskie Keleborn (PM s. 374, por. NO s.
266)
Telperimpar - "Srebrna Pieść" - sindarińskie Kelebrimbor (PM s. 318)
Telperion - Białe Drzewo Valinoru (Listy s. 346, NO s. 266)
trumbe - "tarcza" (TURUM)
ulga - "ohydny, straszny" (ULUG)
ulgundo - "potwór, zdeformowane i straszne stworzenie" (ULUG)
váne - patrz auta
vante - patrz auta
vanua - "odeszły, zgubiony, nieosiągalny, znikły, martwy, przeszły,
miniony" (WJ s. 367, por. 366)
vilverin - "motyl" (WIL)
vó, vo - przedrostek używany w słowach określających spotkanie, zetknięcie
się lub połączenie dwóch rzeczy lub osób: vomentie *"spotkanie (dwóch)";
patrz él (WJ s. 367)
vola - "długa płaska fala" (PM s. 357)
(c) 1997 Helge Kåre Fauskanger
e-mail, all rights
reserved.
Polski przekład (c) 1997 Gwidon S. Naskrent.
Data ostatniej modyfikacji (Last modified): 1997.10.06.
